Prawo a ofiary. Księga Przysłów 21

Księga Przysłów 21: tekst

[komentarz] -> kliknięcie powoduje przeniesienie do komentarza do wersetu poniżej tekstu rozdziału

Księga Przysłów 21:1

Serce  króla  jest w ręku PANA  jak  potoki wód; kieruje je, dokąd chce. [komentarz]

Księga Przysłów 21:2

Wszelka droga człowieka jest  słuszna  w jego oczach, ale  PAN  waży serca. [komentarz]

Księga Przysłów 21:3

 Czynienie sprawiedliwości i sądu bardziej się podobają PANU niż ofiara.  [komentarz]

Księga Przysłów 21:4

 Wyniosłe oczy , pyszne serce i praca  niegodziwych są grzechem. [komentarz]

Księga Przysłów 21:5

 Myśli  pracowitego przynoszą pewny dostatek, a myśli  każdego  spieszącego się – niedostatek. [komentarz]

Księga Przysłów 21:6

 Gromadzenie  skarbów kłamliwym językiem jest przemijającą marnością tych, którzy  szukają  śmierci. [komentarz]

Księga Przysłów 21:7

 Grabież  niegodziwych  zniszczy ich ,  bo  nie chcą czynić tego, co sprawiedliwe. [komentarz]

Księga Przysłów 21:8

 Droga  człowieka jest przewrotna i obca,  ale  dzieło czystego jest prawe. [komentarz]

Księga Przysłów 21:9

 Lepiej mieszkać w kącie dachu niż z  kłótliwą żoną  w przestronnym domu. [komentarz]

Księga Przysłów 21:10

 Dusza  niegodziwego pragnie zła, a jego bliźni  nie znajduje łaski  w jego oczach. [komentarz]

Księga Przysłów 21:11

Gdy się karze szydercę , prosty mądrzeje,  a gdy uczą mądrego , przyjmuje wiedzę.

Księga Przysłów 21:12

Sprawiedliwy zważa  na dom niegodziwego, ale Bóg  powala niegodziwych za ich nieprawość. [komentarz]

Księga Przysłów 21:13

Kto  zatyka  swe ucho  na wołanie  ubogiego, ten  sam będzie wołał , a nie zostanie wysłuchany.

Księga Przysłów 21:14

Potajemny  dar  łagodzi zapalczywość i upominek  w zanadrzu  uspokaja wielki gniew.

Księga Przysłów 21:15

 Radością  jest dla sprawiedliwego czynić sąd, a na czyniących nieprawość przyjdzie  zniszczenie .

Księga Przysłów 21:16

Człowiek, który  zbacza z drogi mądrości,  odpocznie  w zgromadzeniu umarłych.

Księga Przysłów 21:17

Kto kocha zabawę, zubożeje, a kto kocha wino i olejek, nie wzbogaci się.

Księga Przysłów 21:18

Niegodziwy będzie okupem za sprawiedliwego, a przewrotny – za prawych.

Księga Przysłów 21:19

Lepiej mieszkać na pustyni niż z kłótliwą i gniewliwą żoną.

Księga Przysłów 21:20

Pożądany skarb i olej są w mieszkaniu mądrego, ale głupiec je trwoni.

Księga Przysłów 21:21

Kto podąża za sprawiedliwością i miłosierdziem, znajduje życie, sprawiedliwość i chwałę.

Księga Przysłów 21:22

Mądry wdziera się do miasta mocarzy i burzy potęgę ich ufności.

Księga Przysłów 21:23

 Kto strzeże swoich ust i języka, strzeże swojej duszy przed utrapieniem.

Księga Przysłów 21:24

Hardy i pyszny szyderca – oto imię tego, kto działa w pysznym gniewie.

Księga Przysłów 21:25

 Pragnienie leniwego zabija go, bo jego ręce nie chcą pracować.

Księga Przysłów 21:26

 Przez cały dzień pożąda on zachłannie, a sprawiedliwy daje i nie szczędzi.

Księga Przysłów 21:27

Ofiara niegodziwych budzi odrazę, a cóż dopiero, gdy ją w niegodziwości ofiarują.

Księga Przysłów 21:28

 Fałszywy świadek zginie, lecz kto słucha, będzie mówił nieustannie.

Księga Przysłów 21:29

Niegodziwy ma upór na twarzy, ale prawy wytycza swoją drogę.

Księga Przysłów 21:30

 Nie ma mądrości ani rozumu, ani rady przeciwko PANU.

Księga Przysłów 21:31

 Konia przygotowują na dzień bitwy, ale wybawienie zależy od PANA.

przekład: Uwspółcześniona Biblia Gdańska

więcej o Biblii Gdańskiej tutaj

Księga Przysłów 21: komentarze

Księga Przysłów 21:1: Wola króla zgodna z wolą Boga

Autor korzysta z wyrażenia związanego z irygacją stosowaną w rolnictwie. Słowo na strumienie (kanały) – פֶלֶג (peleg / H6388) nie ma negatywnych skojarzeń jak נַחַל (nahal; H5157), oznaczające rzekę, mającą konotacje z niosącymi katastrofalne skutki powodziami (często wyobrażanymi jako narzędzie kary bóstwa). Bóg przypomina tu raczej rolnika, który, posługując się królem, zapewnia dobrobyt ludowi. Na myśl przychodzi tutaj Ks. Izajasza 32:2 i obraz spalonej słońcem pustyni, która jest nawadniania przez potoki („jak potoki wód w suchym stepie” / כְּפַלְגֵי־מַיִם בְּצָיוֹן) – do nich porównane są rządy sprawiedliwego króla i jego książąt (Izajasza 32:1).

„Serce” to metonimia oznaczająca wolę i decyzyjność króla (por. Psalm 33:15); z kolei „ręka” to personifikacja władzy.

Ideał króla -> zobacz Przysłów 16:10-15.

Księga Przysłów 21:2: Postrzeganie człowieka a patrzenie Boga

 Oczy  to metonimia opisująca postrzeganie rzeczywistości, z kolei  serce  to obrazowe ukazanie myśli, intencji i motywów, kryjących się za działaniem człowieka (nie chodzi tu o siedlisko uczuć).

W Przysłów 16:2 zamiast wyrażenia „ważyć serca” pojawia się „ważyć duchy (ruḥot / רוּח֣וֹת/H7307)” – znaczenie właściwie identyczne (podobnie drogi nie są  „słuszne” , ale – זַךְ (zak/H2134) – czyste).

Werset oparty jest na antytezie (porównaj np.: Przysłów 14:12; Przysłów 30:12): postrzeganie człowieka a dostrzeganie większej całości przez Boga.

Jewish Study Bible:

„Bóg dostrzega podświadome intencje człowieka, być może znajdując (i osądzając) niegodziwe postawy, których nawet jego posiadacz nie jest świadomy”.

Księga Przysłów 21:3: Ofiary a Prawo

W Prawie zapisane było składanie ofiar. Dla autora Księgi Przysłów jednak Prawo ma inne znaczenie – na zasadzie paralelizmu ze sprawiedliwością widzimy, że ma czysto moralny charakter.

Porównaj: Przysłów 15:8 i Przysłów 21:27; 1 Samuela 15:22; Psalm 40:6-8; Izajasza 1:11-17.

Zobacz użycie tego samego wyrażenia (pełnienie sprawiedliwości i prawa) w innych miejscach Biblii: 2 Samuela 8:15; Powtórzonego Prawa 33:21; 1 Królewska 10:9; Jeremiasza 22:3; Jeremiasza 22:15; Jeremiasza 23:5; Jeremiasza 33:15; Ezechiela 18:5; Ezechiela 18:19; Ezechiela 18:21; Ezechiela 18:27; Ezechiela 33:14; Ezechiela 33:16; Ezechiela 33:19; Ezechiela 45:9

Księga Przysłów 21:4: Dylematy tłumaczy

W zależności od tego, po jaką Biblię sięgniemy, dowiemy się, że:
a) Wyniosłe oczy i harde serce – [ta]  lampa  występnych jest grzechem.
b)   Wyniosłe oczy i dumne serce są podatnym  gruntem  dla grzechu bezbożnych (B. Paulistów).

Wszystko bierze się z niepewnego tekstu hebrajskiego. Tekst masorecki ma w miejscu powyższego zaznaczonego wyrazu נִ֖ר (nir/H5215), czyli uprawa, orka – właściwie „ziemia niedawno uprawiana” (HALOT). Jaki obraz staje przed naszymi oczami? Wszystko to, co niegodziwy zasadzi i uprawia, owocuje grzechem. „Narzędzia”, którymi dysponuje, to wymienione w pierwszej części wersetu: wyniosłe i dumne oczy (pycha) oraz nadęte pychą serce.

Sytuację komplikuje fakt, że tekst grecki Septuaginty ma „λαμπτήρ” (lampter) – lampa, stąd inna interpretacja wersetu: wspomniane wyniosłe oczy i serce „oświetlają” ścieżki niegodziwego – dla kontrastu to Boże przykazanie jest światłem prawych (Przysłów 6:23). Podążanie taką ścieżką powoduje upadek (por. Przysłów 4:19: „Droga bezbożnych jest jak ciemność [nocy], nie wiedzą, o co się potkną”). Z innych wersetów wiemy, że lampa niegodziwych zgaśnie (por. Przysłów 13:9; Przysłów 20:20; Przysłów 24:20).

Większość przekładów wybiera drugą opcję prawdopodobnie również ze względu na odczytanie tekstu przez Wulgatę („lucerna” – lampa). Dodatkowo, niektóre manuskrypty hebrajskie mają trochę inną wokalizację: נֵר (nēr/H5216), czyli właśnie lampa.

 Nadęte serce  to poniekąd interpretacja (oparta na Psalmie 101:5, mającym wydźwięk negatywny). Bo czym innym jest dosłownie szerokie serce? Wszystkie polskie przekłady idą tym tropem.

Księga Przysłów 21:5: Pośpiech w ogniu krytyki

W przekładzie czytamy, że chodzi o człowieka pracowitego, dosłownie tekst hebrajski posiada przymiotnik „ostry” (pokrewny czasownik oznacza „ciąć” czy „ostrzyć”). Z drugiej strony mamy człowieka, który się spieszy – użyte słowo niesie za sobą znaczenie bycia pospieszanym, naciskanym, co z naszej perspektywy niekoniecznie zasługuje na taką surową naganę.

Ale taka właśnie postawa jest celem krytyki literatury mądrościowej Biblii¹. Zdaniem autorów, pokazuje brak wiedzy (Przysłów 19:2) i jest cechą charakterystyczną głupców (Przysłów 14:29; Przysłów 29:20; Kaznodziei 7:9). Wiąże się z tym skłonność do gniewu (znów Przysłów 14:29 i Kaznodziei 7:9) i kończy się dla człowieka byciem zawstydzonym (Przysłów 25:8) i jak w opisywanym wersecie może oznaczać w ostateczności popadnięciem w ubóstwo. Kaznodzieja ostrzega:

Nie mów pochopnie i niech twoje serce nie wypowiada pospiesznie słów przed Bogiem. Bóg bowiem jest w niebie, a ty na ziemi. Niech więc niewiele będzie twoich słów. (Koheleta 5:2).

Utrzymane w podobnym duchu zalecenia znajdujemy też w Nowym Testamencie w Liście Jakuba:

Tak więc, moi umiłowani bracia, niech każdy człowiek będzie skory do słuchania, nieskory do mówienia i nieskory do gniewu. (Jakuba 1:19).

Księga Przysłów 21:6: Marność (nad marnościami) w Księdze Przysłów

Słowo „הֶ֥בֶל” (hewel/H1892) kojarzone jest z Księgi Koheleta i marnością („marność nad marnościami…”). Tym razem marnością, bądź ulatującą parą jest los tych, którzy nabywają skarby kłamliwym językiem. Podobną analogię dostarcza Psalm 1:4 („Niegodziwi są jak plewy, które rozwieje wiatr”) lub Psalm 68:2 („Jak dym się rozwiewa, tak Ty ich rozpraszasz; jak wosk w ogniu się roztapia, tak giną bezbożni przed obliczem Boga” / P. Ekumeniczny).

Księga Przysłów na każdym kroku zapewnia nas, że zdobyte w niesprawiedliwy sposób bogactwo prowadzi do zguby (Przysłów 10:2; 11:18; 20:17).

Odczytanie „szukający śmierci” (מְבַקְשֵׁי/mǝḇakšê) niektórzy próbują zastąpić „sidłami śmierci” ( מוֹקְשֵׁי/môkǝšê) – jak ma LXX i Wulgata. Dlatego Biblia Warszawska oddaje werset tak:

Kto gromadzi skarby językiem kłamliwym, ugania się za marnością i wpada w sidła śmierci.

Ale problemem jest brakująca litera „bet”, która musi zostać usunięta, aby uzyskać takie znaczenie w wyrazie hebrajskim.

Księga Przysłów 21:7: „Kto pod kim dołki kopie…”

„Kto pod kim dołki kopie…” (por. Przysłów 1:19) – tak można sparafrazować pierwszą część wersetu („Przemoc niegodziwych pociągnie ich za sobą”). Żeby bardziej wyobrazić sobie intencję autora, można sięgnąć do Habakuka 1:15, gdzie czytamy o zarzucaniu sieci – ten sam czasownik גָּרַר (garar/H1641) zostaje użyty również tutaj – przemoc wyrządzana przez jedną stronę uderza właśnie w nią, zarzucając na złoczyńcę wcześniej zastawianą przez niego samego sieć.

Księga Przysłów 21:8: Droga człowieka występnego

 וָזָר (wāzār/H2054)  to hapaks legomenon i istnieją rozbieżności, jak można je przetłumaczyć. Kilka propozycji za polskimi przekładami: „Droga człowieka…
– występnego (B. Paulistów; B. Poznańska)
– przestępcy (P. Ekumeniczny; B. Tysiąclecia V)
– złoczyńcy (B. Warszawsko-Praska)

Jak podaje NETBible, może zostać oddane jako „winny”, jeśli wywiedziemy słowo od wyrazu pokrewnego w arabskim, oznaczającego „dźwigać brzemię”, a więc „obciążonego grzechem”.

Powyższe słowo kontrastuje z sąsiadującym z nim podobnie brzmiącym וְ֝זַ֗ךְ (wǝzaḵ/H2134) – „czysty”, co przekłady oddają jako „szczery”, „uczciwy” czy „niewinny”.

Księga Przysłów 21:9: Żywot z kobietą kłótliwą – gdzie zbiec?

Chodzi raczej o mały kącik na poddaszu, a nie na samym dachu (por. 1 Królewska 17:19; 2 Królewska 4:10); w dalszej części rozdziału miejscem dla takiego męża jest mieszkanie na pustyni (Przysłów 21:19); kłótliwa żona jest porównana również do kropli nieustannie kapiącej z dachu (Przysłów 19:13). Księga Syracha idzie krok dalej:

Wolałbym mieszkać z lwem i smokiem, niż mieszkać z kobietą przewrotną (Syracha 25:16; BT V)

Egipskie „Napomnienia Amenemopeta” zawierają słowa w podobnym duchu: „Lepszy jeden bochenek i szczęśliwe serce niż całe bogactwo świata i smutek” (za Biblią Jerozolimską)

Księga Przysłów 21:10: Zamysły niegodziwego

Mimo że większość przekładów oddaje słowo „nefesz” ( נֶפֶשׁ/H5315) jako dusza, werset nie ma wydźwięku metafizycznego. Jak zauważa komentarz NET Bible, hebrajski termin nefesz odwołuje się wręcz do takiego aspektu jak apetyt (w innych miejscach Biblii bywa tłumaczony jako gardło). Innymi słowy, człowiek niegodziwy pragnie zła w sposób czysto fizyczny, tak jak podpowiada mu pierwotna część mózgu. Dobrym rozwiązaniem jest oddać werset, jak uczyniła to Biblia Ewangeliczna:

Bezbożny pożąda tego, co złe, bliźni nie znajdzie w jego oczach łaski.

Innymi słowy, to człowiek całym sobą pragnie zła, a nie osobna jego część – dusza.

Z kolei „zło” – רַע (raʿ/H7451) może mieć również bardzo konkretne znaczenie, w tym kontekście krzywdzenie drugiej osoby.

Księga Przysłów 21:11: Nabywanie mądrości

Podobnie brzmi Przysłów 19:25 – człowiek prosty (niektóre przekłady oddają wyraz jako „naiwny”; Jewish Study Bible: prawdopodobnie chodzi o chłopca) zdobywa mądrość, kiedy widzi karę wymierzoną osobie bezbożnej (szydercy), natomiast osobie mądrej wystarczy pouczenie. Szyderca nie należy do żadnej z grup, która może liczyć na nabycie mądrości (por. Przysłów 13:1).

Księga Przysłów 21:12: Dlaczego sprawiedliwy osądza dom przewrotnego?

Niektórzy komentatorzy  biblijni (Delitzsch) zastanawiali się, czy sprawiedliwym tutaj nie jest Bóg, ale inni (Michael V. Fox) uważają, że jest to wykluczone (brak rodzajnika, a kontekst nie wskazuje na Boga).

Co robi sprawiedliwy? Dosłownie „zastanawia się” – forma czasownika שָׂכַל (śāḵal/H7919) – „jest to dokładne badanie domu niegodziwców, zanim zostanie na nich sprowadzony sąd” (NET Bible). Wspomniany czasownik łączy omawiany werset 12. z poprzednim (Przysłów 21:11), gdzie oznacza „upominać” czy „instruować”.

Wracając do sprawiedliwego, niewykluczone, że chodzi o sędziego, który w imieniu społeczności wydaje wyrok. Znany komentator żydowski Dawid Kimhi twierdzi, że kontekst nie ma wymiaru sądowniczego: sprawiedliwy człowiek, widząc postępowanie niegodziwego, wie, że Bóg dokona na nim pomsty. Z kolei Hameʾiri uważa, że jest to swoista deklaracja – klątwa: dom niegodziwego zostanie zburzony, podobnie Elifaz mówi w Księdze Hioba 5:3-4:

(3) Widziałem głupiego, jak zapuścił korzenie, lecz zaraz przekląłem jego mieszkanie.
(4) Jego synowie są daleko od ratunku, zostają zdeptani w bramie, a nie ma nikogo, kto by ich ocalił.

Słowo „dom” należy czytać niekoniecznie dosłownie. Hebrajskie słowo opisuje zarówno rodzinę, jak i zgromadzony majątek.

Tekst grecki (LXX) i syriacki zamiast słowa „dom”, ma „serca” („sprawiedliwy osądza serca niegodziwych”). Taka wersja ma sens, a sprawiedliwym jest Bóg, gdy spojrzymy do wersetu 2. tego rozdziału (Przysłów 21:2), a także innych miejsc w tej samej księdze: Przysłów 15:11; Przysłów 17:3; Przysłów 24:12, a także Psalm 7:10. i²powyższe uwagi za: Michael V. Fox, Proverbs 10–31: A New Translation with Introduction and Commentary, t. 18B, Anchor Yale Bible (New Haven; London: Yale University Press, 2009 r.), s. 685.³

Księga Przysłów 21:13: „Oko za oko…”

„Krzyk ubogiego” to nic innego jak metonimia opisująca wszystkie jego potrzeby wynikające z ubóstwa.

Sam obraz, który maluje autor Przypowieści, to popularny na Bliskim Wschodzie „lex talionis” – tych, którzy odmawiali pomocy, spotka ten sam los (por. historię o Łazarzu i bogaczu w Łukasza 16; a także początkowe słowa z księgi – Przysłów 1:28: „Wtedy będą mnie wzywać, lecz nie odpowiem, będą mnie szukać, ale nie znajdą”). W tym samym tonie nauka z Kazania na Górze:

A jeśli ludziom nie przebaczycie, to i wasz Ojciec nie przebaczy waszych przewinień (Mateusza 6:15; por. Jakuba 2:13)

Wg Biblii ubodzy są pod specjalną pieczą Boga (Przysłów 14:21; Przysłów 19:17; Przysłów 22:23; por. Psalm 68:6).

Księga Przysłów 21:14: Łapówka – dobra czy zła?

Bardziej neutralne słowo „dar” – מַתָּ֣ן (mattān/H4976) jest połączone z paralelnym w drugiej części wersetu słowem „prezent”, które może oznaczać „łapówka” – שַׁחַד (šaḥaḏ/H7810) – jak zauważa jeden z komentatorów, to „przypomnienie, że granica między nimi jest w najlepszym wypadku cienka” (Derek Kidner, „Proverbs”). Jednak werset zdaje się mieć wydźwięk pozytywny. „Jewish Study Bible” podkreśla, że nawet „łapówki były akceptowane, wręcz polecane, jeśli intencja była dobra” (por. Przysłów 18:16).

Z drugiej strony łapówka, zostaje potępiona – patrz: Ks. Przysłów 15:27. Michael V. Fox, powołując się na interpretację Sa’adiego, proponuje takie rozwiązanie:

Czytając w powiązaniu z poprzednim wersetem, ten zyskuje dodatkowe przesłanie: Ten, kto odrzuca czyjąś prośbę o pomoc, zamiast dyskretnie ofiarować jałmużnę, sam zostanie zignorowany przez Boga. Jednak ten, kto daje biednym, łagodzi gniew Boży

Księga Przysłów: pozostałe rozdziały

Przypisy

1. poniższe uwagi za: Dictionary of Biblicar Imagery; red. Leland Ryken; James C. Wilhoit; Tremper Longman III; 1998 r.; s. 433