McClintock: Jak w II i III wieku filozoficzne idee ukształtowały chrześcijaństwo

Pod koniec pierwszego i na przestrzeni drugiego wieku na chrześcijaństwo przeszło wielu uczonych, zarówno z judaizmu, jak i z pogaństwa. Do chrześcijańskich szkół teologicznych wnieśli swoje idee i frazeologię platońską, a szczególnie zapożyczenia z pism filozoficznych Filona. […] w swoich dysputach filozoficznych na temat Trójcy ograniczali się głównie do Logosu; łącząc te same idee z pojęciem λόγος, jak czynili to wcześniej Filon i inni platonicy. Różniąc się co do kilku mniej istotnych punktów, zgadzali się w pełni w następujących ogólnych poglądach, a mianowicie: Logos istniał przed założeniem świata; został jednak zrodzony przez Boga i od niego posłany. Przez ów Logos neoplatoniści rozumieli nieskończone rozumienie Boga […] Różni się ono od Boga, ale jako zrodzony z Niego jest całkowicie boski. Przypuszczali, że za pomocą tego Logosu Bóg najpierw stworzył wszechświat, a teraz utrzymuje i sprawuje nad nim rządy.

Ich poglądy na temat Ducha Świętego są wyrażane zdecydowanie mniej jasno, chociaż większość z nich uważała go za substancję emanującą z Ojca i Syna – któremu z tego powodu należy przypisać boskość. Ci filozofowie – chrześcijanie stwierdzali raczej boskość Syna i Ducha oraz ich boskie pochodzenie, niż jako równe bóstwem z Ojcem.

Justyn Męczennik wyraźnie oświadcza, że Syn jest w Bogu tym, czym jest zrozumienie (νοῦς) w człowieku, a Duch Święty jest boską mocą działania i wykonywania, którą Platon nazywa ἀρετή.

Z takim postawieniem sprawy zasadniczo zgadzają się Teofil z Antiochii, Klemens z Aleksandrii i Orygenes. Według Tertuliana osoby Trójcy to gradus, formae species unius Dei. Tym samym widzimy, że wiara w podporządkowanie Syna Ojcu, która później przyjęła nazwę arianizmu, była powszechnie przyjmowana przez większość ojców z II i III wieku, którzy generalnie zgadzali się z filozofią Platona.

Inna grupa wykształconych, filozofujących chrześcijan zastąpiła inną teorię na temat Trójcy, która jednak powstała z ich filozoficznych idei, niż nauk Biblii. Wśród takich autorów tej grupy był Prakseasz (II wiek), który twierdził, że Ojciec, Syn i Duch nie byli od siebie różni jako indywidualne podmioty, ale raczej że Bóg był nazywany Ojcem, jako że był stwórcą i władcą świata; Synem (Λόγος), jako że obdarzył człowieka Jezusa nadzwyczajnymi mocami itd. Zgodnie tym poglądem, zaprzeczał on jakiejkolwiek wyższej, wcześniej istniejącej naturze w Chrystusie; zgadzali się z nim Artemon, Noetus i Beryllus z Bostry. Sabelliusz uważał terminy Ojciec, Syn i Duch Święty za opisujące jedynie różne boskie działania i rozmaite sposoby boskiego objawienia.