Alma czy betula. Czy Ewangelista, pisząc o „dziewicy, która pocznie syna”, nie znał hebrajskiego?

Werset Izajasza 7:14 („Dlatego sam Pan da wam znak: Oto panna pocznie i urodzi syna, i nada mu imię Immanuel”; P. Ekumeniczny) to proroctwo cytowane przez Mateusza 1:22-23 i stanowi fundament nauki o dziewiczym poczęciu. Jednak podnosi się, że użyte w hebrajskim tekście słowo alma (עַלְמָה) wskazuje po prostu na młodą kobietę; twierdzi się wręcz, że prorok powinien użyć słowa betula (בְּתוּלָה), aby wskazać na późniejsze dziewicze poczęcie Chrystusa. Bywa, że zarzuca się Ewangeliście nieznajomość specyfiki języka. Prześledźmy dowody biblijne w tej sprawie.

Za przyjęty fakt uznaje się stwierdzenie, że „betula” to techniczny termin na „dziewicę” (tak jak „παρθένος” (parthenos) w grece, użyte przez żydowskich tłumaczy Septuaginty do przełożenia Izajasza 7:14). Z kolei należy przyjąć, że „alma” z samej definicji nie oznacza „dziewica”, a jedynie wskazuje na wiek kobiety. Ale język jest często elastyczny i duże znaczenie odgrywa kontekst, o czym poniżej.

Betula

Księga Rodzaju w następujący sposób charakteryzuje Rebekę – przy użyciu betula (בְּתוּלָה):

Dziewczyna miała bardzo piękny wygląd i była dziewicą , której nie znał mężczyzna . Zeszła do źródła, napełniła dzban i odchodziła w górę (Rodzaju 24:16; Tora Sachy Pecarica)

Zwróćmy jednak uwagę, że jeśli słowo „betula” po prostu oznacza „dziewica”, to kolejny opis: „której nie znał mężczyzna” nie powinno znaleźć się w tekście (jeśli: betula = dziewica). Jednak autor z jakichś powodów uznaje za stosowne doprecyzować znaczenie słowa.

„Betula” nie zawsze tłumaczone jest jako dziewica. Spójrzmy:

Powtórzonego Prawa 32:25 (Tora Sachy Pecarica): Na zewnątrz [miasta] osieroci ich miecz [najeźdźcy], a wewnątrz groza śmierci zniszczy komnaty [serc] młodzieńców i  panien , niemowląt razem ze starcami.

Ezechiela 9:6 (P. Ekum.): Wymordujcie starców, młodzieńców,  dziewczęta , dzieci i kobiety.

Mamy przynamniej dwa przykłady, gdzie słowo „betula” nie musi automatycznie być tłumaczone jako „dziewica”, również przez przekłady żydowskie. Kiedy spojrzymy do Ks. Joela, zobaczymy, że może ono odnosić się do kobiet zamężnych.

Joela 1:8 (B. Pozn.): Podnieś lament jak panna, która przywdziała strój żałobny po swym młodym małżonku!

NETBible dodaje, że słowo „betula” „często odnosi się do młodej kobiety, być może kobiety, która nie ma dzieci”.

Idąc dalej, w poetyckim języku proroka Izajasza Babilon jest nazywany „betula” (Izajasza 47:1: Zejdź w dół i usiądź w prochu, dziewico, córko Babilonu!), by kilka wersetów dalej (Izajasza 47:9) znaleźć stwierdzenie:

Stracisz swe dzieci i owdowiejesz.

To naturalnie język przenośny, jednak przenośnie są zawsze odbiciem rzeczywistości. Odwracając argument o konieczności użycia „betula” w tekście Izajasza 7;14, można zapytać, dlaczego prorok tu nie używa „alma”, by opisać (choćby w poetycki sposób) niewiastę posiadającą dzieci i małżonka.

Alma

Słowo „alma” występuje w Biblii hebrajskiej 7 razy:

Rodzaju 24:43; Wyjścia 2:8; Psalm 68:25; Przysłów 30:19; Pieśń nad Pieśniami 1:3; Pieśń nad Pieśniami 6:8 i właśnie omawiany fragment Izajasza.

Jak wspomnieliśmy powyżej, z definicji słowa „alma” nie wynika wprost, że chodzi o dziewicę (ale młodą kobietę), ale niemal w każdym z tych przypadków opisywana dziewczyna jest dziewicą (wyjątek: Przysłów 30:19, o czym poniżej), w tym wspomniana powyżej Rebeka (Rodzaju 24:43), w wersecie Rodzaju 24:16 (nazwana betula – porównaj z poprzednią sekcją), teraz zostaje opisana jako „alma”. Przekład Cylkowa tak oddaje fragment:

Oto stoję u źródła wody, – i niechaj stanie się, iż dziewica (alma), która wyjdzie czerpać, i do której powiem: Dozwól mi też napić się nieco wody z dzbana twojego.

Ten sam przekład oddaje Rodzaju 24:16 w następujący sposób:

Oto stoję u źródła wody, – i niechaj stanie się, iż dziewica (betula), która wyjdzie czerpać, i do której powiem: Dozwól mi też napić się nieco wody z dzbana twojego.

Dostrzegamy, że w narracji oba terminy używane są zamiennie.

Zdarza się, że w żydowskich interpretacjach podkreśla się fakt, że pierwsze wystąpienie danego słowa w Torze ma decydujący wpływ na jego znaczenie. Tym miejscem jest właśnie Rodzaju 24:43, gdzie alma (biorąc pod uwagę kontekst) oznacza dziewica.

Inny przykład to

Pieśń nad Pieśniami 6:8: Sześćdziesiąt jest królowych i osiemdziesiąt nałożnic, a dziewic (alma) bez liku (UBG)

gdzie kontekst sugeruje, że rzeczywiście chodzi o dziewice – „alma” jako kandydatka na żonę króla. W podobnym kontekście użyte jest słowo „betula” w Ks. Estery 2:3; Estery 2:8, gdzie mowa jest właśnie o przyszłych żonach króla, które były dziewicami (tym razem: betula). Estera następnie trafia do kolejnej grupy kobiet – nałożnic króla (Estery 2:14). Tak jak w Pieśni nad Pieśniami mamy trzy grupy kobiet: królowe, nałożnice i dziewice (zarówno alma (jak w Pieśni nad Pieśniami), jak i betula (jak w Ks. Estery)).

Wracając do wyjątku (Przysłów 30:19), przeczytajmy werset w kontekście:

(18) Trzy rzeczy są niezrozumiałe dla mnie, owszem cztery, których nie pojmuję:
(19) Szlak orła na niebie, droga węża na skale, droga okrętu na pełnym morzu i obcowanie mężczyzny z  kobietą .
(20) Tak postępuje cudzołożnica: Je i obciera sobie usta, i mówi: Nic złego nie uczyniłam. (Przysłów 30:18-20; B. Warsz.)

Należy podkreślić (odpowiadając na obiekcje apologetów judaizmu), że na poziomie tekstu nie ma związku między kobietą (alma) z w. 19 a cudzołożnicą z w. 20. – werset 20. dotyczy czwartej rzeczy, której narrator nie pojmuje (w. 18.) – równie dobrze można byłoby utożsamiać „alma” z wężem na skale czy orłem na niebie z dwóch poprzednich niepojętych rzeczy. Alma w tym kontekście oznacza po prostu młodą dziewczynę, o czym wspominaliśmy powyżej, która może wejść w związek małżeński z mężczyzną (o czym poniżej).

Alma czy betula: kontekst kulturowy

W starożytnym Izraelu Prawo zabraniało młodym dziewczętom odbywać stosunki seksualne pozamałżeńskie, więc rozróżnienie między alma i betula nie jest tak istotne, jak współcześnie. Jak zobaczyliśmy powyżej (patrz np. Rodzaju 24), oba słowa były używane zamiennie. Stąd taki wybór żydowskich tłumaczy Septuaginty, którzy jeszcze przed narodzinami Chrystusa (co najmniej 150 lat wcześniej) oddali alma jako „παρθένος” (parthenos; które jak pisaliśmy powyżej, ściśle oznacza „dziewica”), nie widząc w tym najmniejszego problemu (późniejsze tłumaczenie LXX w 2 w. n.e. autorstwa Symmachusa zmienia już słowo parthenos na inne – „neanis” oznaczające „młoda dziewczyna”).

Michael Heiser, uczony, specjalizujący się m.in. w językach starożytnych, pisze:

W starożytnej kulturze patriarchalnej, „kobieta w wieku do wejścia w związek małżeński”, taka jak Maria (matka Jezusa – red.), była kobietą, która osiągnęła przynajmniej dojrzałość płciową i w związku z tym była zdolna do rodzenia dzieci. Córki w takiej kulturze były pod ścisłym nadzorem i kontrolą. Nawet w dzisiejszej, przesyconej seksem kulturze, znaczna liczba nastoletnich dziewcząt to dziewice – o ileż bardziej w kulturze patriarchalnej? Mateusz wychował się w tej kulturze (…), więc nie powinno nas dziwić, że nie widział niezgodności w rozumieniu alma jako dziewicy. ¹

Alma czy betula: żona Ahaza

O ile wcześniej Ahaz (do którego pierwotnie odnosiła się narracja historyczna Izajasza 7) miał dzieci (2 Królewska 16:3 sprawozdaje, że „nawet swojego syna przeprowadził przez ogień według obrzydliwości pogan, których PAN wypędził sprzed oblicza synów Izraela”), ale powszechną praktyką w Izraelu tamtych czasów było posiadanie przez władców więcej niż jednej żony (w tym z pogan, co często wiązało się z podjęciem przez króla praktyk bałwochwalczych, jak ta opisana).

Tymczasem dzieckiem, które urodziło się Ahazowi, zgodnie z obietnicą proroka, był Ezechiasz (TUTAJ więcej na temat typologicznego wypełnienia jego panowania w osobie Chrystusa) – jego zaś matką była Abija, córka kapłana Zachariasza (2 Kronik 29:1), nazywana także Abi (2 Królewska 18:2). Możemy się więc spodziewać, że poślubienie Abiji przez Ahaza zdarzyło się w okresie nawrócenia tego króla (kiedy ten stosował się do Prawa zgodnie z nakazami kapłanów). Owocem małżeństwa młodej dziewczyny (alma), która była też dziewicą (co podkreśla jej prawowierne pochodzenie), był Ezechiasz, który w typologiczny sposób zapowiadał nadejście Mesjasza.

Nawiasem mówiąc, takie użycie Starego Testamentu nie powinno dziwić, bo praktyką czasów autorów Nowego Testamentu było używanie typologii – przeszłe wydarzenia i postaci stanowiły cień przyszłych, donioślejszych, jak np. analogia Pawła opartego na relacji Sary i Hagar (Galacjan 4:22; por. Kolosan 2:17, Hebrajczyków 8:5 itd.), co znajduje też wyraz w pracach np. Filona. Narracja Mateusza była na tyle przekonywująca, że być może to ona skłoniła żydowskich tłumaczy (np. wspomnianego Symmachusa) do rewizji dawnego tłumaczenia Septuaginty.