Wyrażenie „złe oko” występuje w Ewangeliach trzykrotnie. Może budzić najrozmaitsze skojarzenia i prowadzić do wielorakich interpretacji, ale analiza Biblii i literatury pozabiblijnej wskazuje, że chodzi o idiom, oznaczający skąpstwo czy też chciwość.

„Złe oko” w Ewangeliach

Dobre i złe oko - co oznaczają słowa Pana Jezusa?

Dobre i złe oko – co oznaczają słowa Pana Jezusa?

Wyrażenie złe oko występuje w następujących fragmentach Pisma:

* Jeśli natomiast twoje oko jest złe, całe twoje ciało będzie ciemne. Jeśli więc światłość, która jest w tobie, jest ciemnością, sama ciemność jakąż wielką będzie? (Mateusza 6:23; Toruński Przekład Nowego Przymierza; kolejne wersety, jeśli nie zaznaczono inaczej, również za tym przekładem)
* Albo czy nie wolno mi czynić z tym, co moje, tego, co chcę? Czy oko twoje jest złe, że ja jestem dobry? (Mateusza 20:15)
* Lampą ciała jest oko; jeśli więc twoje oko jest prosto patrzące, całe twoje ciało jest jasne; a jeśli byłoby złe, i twoje ciało będzie ciemne. (Łukasza 11:34).

Złe oko jako hebrajski idiom

W książce „Understanding the Difficult Words of Jesus” David Bivin i Roy Blizzard Jr. piszą o „dobrym i złym oku”, podkreślając, że język grecki nie posiada takich idiomów, stąd też liczne zabiegi tłumaczy, którzy różnie oddawali wyrażenie, aby zneutralizować jego znaczenie, ponieważ jako takie brzmiało obco dla czytelnika. Tymczasem jak zaznaczają, wyrażenie to stanowi popularny hebrajski idiom określającą odpowiednio osobę szczodrą i skąpą.

Potwierdzenie takiego znaczenia idiomu można znaleźć już w Starym Testamencie:

Strzeż się, by nie powstała w twym sercu niegodziwa myśl: „Blisko jest rok siódmy, rok darowania”, byś złym okiem nie patrzał na ubogiego twego brata, nie udzielając mu pomocy. On będzie wzywał Pana przeciwko tobie, a ty obciążysz się grzechem (Powtórzonego Prawa 15:9; Biblia Tysiąclecia V)

Kontekst wyraźnie wskazuje na potrzebę udzielenia pomocy ubogiemu, a okazanie się skąpym zostaje opisane idiomem „patrzenie złym okiem”.

Kolejny przykład pochodzi z Księgi Przysłów:

Nie jedz chleba z człowiekiem o złym oku, i nie garnij się do jego przysmaków, bo jest on jak ktoś, kto oblicza w swej duszy. Mówi do ciebie: Jedz i pij! Ale jego serce nie jest z tobą (Przysłów 23:6-7; Biblia Lubelska)

Przekład Ekumeniczny interesujące nas wyrażenie oddał zgodnie z duchem tekstu: „Nie jedz chleba człowieka skąpego„.

Przeciwieństwem „złego oka” jest „oko dobre”.

Kto ma dobrotliwe oko, będzie błogosławiony, bo dzieli się swym chlebem z ubogim (Przysłów 22:9, UBG)

Większość przekładów obstaje przy słowie „dobrotliwy”, ale hebrajski oryginał ma po prostu „טוֹב” (tow), czyli „dobry”.

Biblista Jan Joosten w artykule „Aramaic or Hebrew behind the Greek Gospels?” wskazuje, że „oba wyrażenia występują kilkakrotnie w księgach apokryficznych, zwłaszcza w Księdze Syracha” i w swojej  analizie przytacza odpowiednie przykłady:

Oko złe zazdrości chleba, i brakuje go na jego stole (Syracha 14:10; Biblia Tysiąclecia V)

Istnieją cztery rodzaje dobroczyńców:
– pozwól, że ja dam, ale inni niech nie dają: jego oko jest złe w stosunku do innych
– niech inni dają, ale nie ja: jego oko jest złe w stosunku do siebie
– pozwól, że ja dam i inni także: pobożny (hasid)
– ani ja, ani inni nie dam – niegodziwi (Pirke Awot 5:13; jeden z polskich przekładów autorstwa Michała Friedmana oddaje „złe oko” jako „jest zazdrosny”)

Bardzo podobne wyrażenie występuje w zacytowanym powyżej fragmencie Ew. Mateusza 20:14-15:

(14) Bierz co twoje i idź! Chcę bowiem temu ostatniemu dać, jak i tobie.
(15) Czy nie wolno mi z tym, co moje, czynić tego, co chcę? Albo czy twoje oko jest złe dlatego, że ja jestem dobry? (Biblia Ewangeliczna, Przekład Dosłowny)

Joosten podsumowuje:

Przykłady można mnożyć, zwłaszcza z pism rabinicznych. Ale przytoczone fragmenty wystarczają, aby pokazać, że w języku hebrajskim „mieć złe oko” oznacza „być skąpym”, „zazdrościć innym korzyści ze swoich bogactw materialnych”. W odróżnieniu od tego „mieć dobre oko” znaczy „być gotowym, by dzielić się materialnymi dobrami z innymi”, „być hojnym”, możemy sparafrazować to wyrażenie jako „spoglądać na kogoś życzliwie, dawać z uśmiechem”.

Hebrajskie tło Ewangelii

Joosten podkreśla, że użyte słowa wskazują, że w Ew. Mateusza 6 Pan Jezus musiał mówić po hebrajsku. Wskazuje na to słownictwo:

Nie gromadźcie sobie skarbów na ziemi; (…) Ale gromadźcie sobie skarby w niebie (Mateusza 6:19-20).

Co przypomina Ks. Syracha:

Zamknij jałmużnę w spichlerzach twoich, a ona wybawi cię z każdego nieszczęścia (Syracha 29:12); w przekładach angielskich zarówno w Ewangelii, jak i Ks. Syracha zostało użyte to samo słowo „treasure” (skarb)

O hebrajskim tle Ewangelii pisaliśmy tutaj.

Tagi