Oczyszczenie świątyni przez Chrystusa [analiza]

tradycja żydowska utrzymywała, że Mesjasz przy swoim przyjściu będzie dzierżył bicz w celu ukarania złoczyńców (por. Mat. 3:12 – „ma on w ręku przetak / wiejadło / sito / szuflę (w zależności od tłumaczenia) i oczyści swoje klepisko” – red.). Uczeni są zgodni, że znaczenie tej sceny w Ewangelii jest mesjanistyczne, a dobrze znane zamiłowanie ewangelisty do symboliki sugeruje, że „bicz” powinien być traktowany raczej jako symbol władzy niż jako broń ofensywna.

Oczyszczenie świątyni przez Chrystusa. Czy użył przemocy?

Jeśli Jezus korzystał z bicza, jak sugeruje Jan, czy użył go w stosunku do ludzi? Zobaczmy kilka przekładów:
* UBG: A zrobiwszy bicz z powrozków, wypędził wszystkich ze świątyni,  także  owce i woły
* B. Poznańska: Zrobiwszy więc bicz z powrozów, wyrzucił wszystkich ze świątyni razem z  owcami i wołami
*  B. Warszawska: skręciwszy bicz z powrózków, wypędził ich wszystkich ze świątyni  wraz z  owcami i wołami
* B. Rakowska: I uczyniwszy bicz z powrozów, wszytki wyrzucił z Kościoła  i owce i woły 

Stare tłumaczenie Braci Polskich – B. Rakowska (zobacz przekład – TUTAJ) różni się od niemal wszystkich pozostałych polskich przekładów, słowo „wszyscy” obejmuje owce i woły, gdy tymczasem pozostałe pokazują owce i woły jako dodatek do wypędzanych. Kogo więc wyrzucał Jezus przy użycia bicza?

Od razu zastrzeżenie: nie polegamy na jednym przekładzie – o ile w polskich przekładach w podobnym tonie tłumaczy jeszcze tylko B. Gdańska („wszystkie wygnał z kościoła, i owce i woły”), a przekład interlinearny na stronie Oblubienica tak podpisuje greckie słowa: „zarówno owce i woły”), to co najmniej 18 przekładów angielskojęzycznych ma zapis sugerujący zrozumienie tłumaczy Nowego Testamentu Rakowskiego (zobacz przypis na końcu artykułu ¹ oparty na zestawieniu ze strony BibliaTodo).

Skąd więc taka rozbieżność? Wybrane przykładowo biblie mają „z” czy „wraz z”, a takich wyrazów nie ma w tekście greckim. Mamy natomiast następujący tekst:

πάντας ἐξέβαλεν ἐκ τοῦ ἱεροῦ τά τε πρόβατα καὶ τοὺς βόας (wszystkie wyrzucił ze świątyni zarówno owce i woły)

Podobną konstrukcję znajdujemy w Mateusza 22:10:

Wtedy słudzy wyszli na drogi i sprowadzili wszystkich, których napotkali, złych i dobrych. (P. Ekumeniczny)

Greckie „παντας” (pantas) – wszyscy odnosi się określonych następnie złych i dobrych.

Podobny przykład znajdujemy w Rzymian 2:9-10:

(9) Ucisk i utrapienie spotka każdego człowieka, który dopuszcza się zła — Żyda najpierw a potem Greka,
(10) chwała zaś i cześć i pokój będą udziałem każdego, Żyda najprzód, a potem i Greka (B. Lubelska)

Z kolei w Łukasza 22:66 czytamy:

A gdy nastał dzień, zeszła się starszyzna ludu:arcykapłani i uczeni w Piśmie, i zaprowadzili go do swej Rady Najwyższej (B. Warszawska)

Dwukropek wskazuje, że starszyzna ludu (podobnie jak „wszyscy” z Jana 2:15) to kategoria ogólna, a „arcykapłani i uczeni w Piśmie” to wchodzący w skład tej kategorii ogólnej (w Jana 2:15 – owce i woły). Dlatego część znawców gramatyki greckiej dopatruje się tu pewnej konstrukcji – tzw. apozycyjnej konstrukcji epeksegetycznej. Służy ona do przedstawienia wyjaśnienia jednego słowa za pomocą kolejnych wyrazów. Dlatego posiłkując się powyższym przekładem Łukasza 22:66, Jana 2:15 można byłoby oddać:

A zrobiwszy bicz z powrozków, wypędził wszystkie [w domyśle: zwierzęta] ze świątyni: owce i woły.

G.H.C. MacGregor wyjaśnia krytykę, która spada na takie wytłumaczenie, dokonywaną z pozycji czysto gramatycznych. Chodzi o to, że πάνταϛ (pantas) powinno być w rodzaju nijakim (tak jak kolejny wyraz – πρόβατα (probata; owce), a nie w rodzaju męskim (kolejne słowo: βόας / boas, bydło). Krytycy podnoszą, że rodzaj męski wskazuje na to, że „pantas” odnosi się do ludzi.

G.H.C. MacGregor pisze:

Zasada gramatyczna mówi, że gdy jeden przymiotnik określa dwa rzeczowniki różnych rodzajów, będzie on zgodny z rzeczownikiem męskim lub żeńskim, a nie rzeczownikiem nijakim, niezależnie od pozycji.

podając jako przykład Hebrajczyków 3:6.

Do kogo mówił Jezus

Zwróćmy uwagę, że po wypędzeniu biczem zwierząt Jezus kontynuuje rozmowę jedynie ze sprzedawcami gołębi.

Jana 2
(14) I zastał w świątyni sprzedających woły, owce i gołębie oraz tych, którzy siedzieli i wymieniali pieniądze .
(16) A  do sprzedających gołębie  powiedział: Wynieście to stąd, a nie róbcie z domu mego Ojca domu kupieckiego.

Z narracji znikają sprzedający woły i owce, a także wymieniający pieniądze. Nie ma ich również w wersjach synoptycznych, jest tylko enigmatyczne „sprzedających i kupujących”. Do kogo zatem mówi Chrystus:
Marka: do „sprzedających i kupujących w świątyni oraz wymieniających pieniądze i stołki sprzedających gołębie”
Mateusza: do „wszystkich sprzedających i kupujących w świątyni; wymieniających pieniądze i stołki sprzedających gołębie”
Łukasza: do „tych, którzy w niej sprzedawali i kupowali”
Jana: do „sprzedających gołębie”

Zwróćmy uwagę, że jedynie Ewangelia Jana wymienia w narracji „sprzedających woły i owce”. Kiedy Jezus kieruje swoją naukę, nie robi już tego do nich (wg Jana nie ma również wymieniających pieniądze, ale ci pojawiają się jako słuchacze u Mateusza i Marka). Wniosek? Jeśli założymy, że Jezus w Ew. Jana wygania biczem zwierzęta (a nie ludzi), to właśnie sprzedawcy tych zwierząt rzucili się w pogoń za swoim dobytkiem i już nie usłyszeli słów Jezusa. Nie zmienia to faktu, że Jezus nie użył bicza w stosunku do samych ludzi (wg Jana sprzedający gołębie wciąż tam są).

Czy Jezus wyrzucał ludzi przy pomocy siły fizycznej?

Jezus użył więc bicza (wg tekstu tylko jednej ewangelii), ale kontekst sugeruje, że w stosunku do zwierząt. Czy jednak był agresywny w stosunku do samych ludzi? Wiemy z narracji, że „poprzewracał stoły” i „rozsypał pieniądze” (Mateusz łączy to pisząc: „poprzewracał stoły wymieniających pieniądze”.). Widzimy więc, że Jezus atakuje dobytek naruszających powagę świątyni. Natomiast w przypadku ludzi zostaje użyty czasownik „odrzucać” – „ἐκβάλλω” (ekballo). Myśląc o oczyszczeniu świątyni, mamy przed oczami agresywnego Jezusa ganiającego ludzi po budynku świątyni z biczem, niemiłosiernie chłoszczącego tych, którzy nawiną mu się pod rękę, a następnie wyrzucającego ich z budynku. Wygląda to mniej więcej tak:

Luca Giordano – Chrystus oczyszczający świątynię / domena publiczna

O biczu już pisaliśmy, ale co z samym wyrzucaniem? Słowo może mieć różny odcień znaczeniowy, w zależności od kontekstu. I tak w Mateusza 9:38 Jezus mówi:

Proście więc Pana żniwa, aby wysłał (ἐκβάλλω) robotników na swoje żniwo.

Czy scenę z wypędzenia świątyni przenieślibyśmy na moment, kiedy Chrystus posyła uczniów? Kontekst wskazuje na braterskie relacje między nim a apostołami, więc nie ma mowy o agresywnym „wyrzuceniu na żniwo”.

Inny przykład – Mateusza 13:52: A on powiedział do nich: Dlatego każdy uczony w Piśmie, który jest pouczony o królestwie niebieskim, podobny jest do gospodarza, który wydobywa ze swego skarbca nowe i stare rzeczy.

I znowu uczony w Piśmie nie rzucał na oślep rzeczami, tylko zapewne starannie je wyciągał.

Co zatem zrobił Jezus? Wskazując na powyższe zastrzeżenia, możemy założyć, że nakazał im odejść. Samo słowo jednak nie oznacza z definicji wyrzucanie kogoś przy pomocy fizycznej siły. Szczególnie, gdy weźmiemy pod uwagę metody komunikacji, o czym w kolejnym akapicie.

Czy Jezus krzyczał na oponentów?

Jak Jezus komunikował się z ludźmi? W tekście greckim brak słowa oznaczającego krzyk, ale pojawia się „nauczał” i „powiedział”. Nie ma słowa „κράζω” (krazo), które oznacza wołać lub krzyczeć (Jezus przed śmiercią – Marka 15:39: „wołając, oddał ducha”) lub „κραυγάζω” (kraugazo; podobne znaczenie). Z cytowanego w Ew. Mateusza proroctwa Izajasza wiemy, że Mesjasz (Jezus) miał nie krzyczeć (Mateusza 12:19: Nie będzie się spierał ani krzyczał, a na ulicach nikt nie usłyszy Jego głosu). Czy to znaczy, że Jezus nigdy nie podnosił głosu poza momentem śmierci? Zwróćmy uwagę, że czyni to do Łazarza (Jana 11:43: zawołał donośnym głosem: Łazarzu, wyjdź na zewnątrz!) – znów kontekst pozytywny.

Najczęściej Jezusa jako wołającego przedstawia Ew. Jana (ale znów brak tego czasownika podczas oczyszczania świątyni).

Jana 7:28
Wtedy Jezus, nauczając w świątyni, wołał: I znacie mnie, i wiecie, skąd jestem. A ja nie przyszedłem sam od siebie, ale prawdziwy jest ten, który mnie posłał, którego wy nie znacie.
Jana 7:37
A w ostatnim, wielkim dniu tego święta, Jezus stanął i wołał: Jeśli ktoś pragnie, niech przyjdzie do mnie i pije.
Jana 12:44
A Jezus wołał: Kto wierzy we mnie, nie we mnie wierzy, ale w tego, który mnie posłał.

Pojawiają się co prawda czasowniki tłumaczone jak np. „zgromić” (morze, demona czy gorączkę), ale znów niekoniecznie muszą oznaczać głośny krzyk.

Podsumowując, Jezus podnosi głos w momentach ważnych, kiedy umiera, wzbudza zmarłego i obwieszcza ważne dla jego misji rzeczy (i to też niezwykle sporadycznie jak na długość tekstu czterech ewangelii) – w żadnej tej sytuacji kontekst nie sugeruje agresji. W końcu sam Chrystus opisywał siebie tak: „jestem cichy i pokornego serca” (Mateusza 11:29), nakazując uczenie się od niego.

Tak więc w świątyni nie mamy burdy i rozwrzeszczanego Jezusa, ale wędrownego nauczyciela, który poucza bezczeszczących świątynię, a nie na nich krzyczy – przynajmniej tekst o tym milczy, a kontekst nie wskazuje, żeby Chrystus używał przemocy fizycznej w stosunku do ludzi.