Gnostycyzm a chrześcijaństwo. Mistycyzm chrześcijański, czyli zapełnienie luki po gnostycyzmie

Gnostycyzm a chrześcijaństwo. Mistycyzm chrześcijański

Gnostycyzm, który bardzo szybko stało się przeciwnikiem, wyrastającym w łonie samego chrześcijaństwa, wydawał się być pokonany. Ale czy na pewno ortodoksja zwyciężyła? Philip Jenkins, opisujący zapomniane dzieje chrześcijaństwa, zwraca uwagę, że tam, gdzie zanikał mistycyzm gnostycki, wkraczał w pełnym świetle mistycyzm firmowany już przez samą ortodoksję. Asceci głoszący przebóśtwienie czy inne idee. które, jak zauważa Jenkins, brzmią czysto gnostycko - jednak teraz z pełną aprobatą kościelnych władz, stali się częścią tradycji kościoła

Fragment rozdziału 3.

W klasztorach i pustelniach ci duchowi atleci prowadzili intensywne mistyczne praktyki, co jest dla nas zaskoczeniem, ponieważ, według niektórych uczonych, miały ustać wieki wcześniej. Według na przykład Elaine Pagels, rozwój kościoła instytucjonalnego w Cesarstwie Rzymskich od IV wieku doprowadził do gwałtownego upadku praktyk mistycznych, które w znaczący sposób kultywowali gnostycy. Zgodnie z tym poglądem, upadek takiego mistycyzmu indywidualnego był symbolizowany stłumieniem Ewangelii Tomasza, która nauczała o "wybranych i samotnikach" kultywować milczenie, szukać Boga wewnątrz siebie.

W przeciwieństwie do tego późniejsza katolicka pobożność była skoncentrowana na kościele i aprobowana przez kościół. Ponownie, zdaniem Pagels, szczególnie potępiane były próby dążenia do zjednoczenia z Bogiem, zacierania granic między tym, co ludzkie a tym, co boskie - idea, która w tamtym momencie wydawała się heretycka i bluźniercza.

Lamenty nad utratą Ewangelii Tomasza i światopoglądem gnostyckim czyta się dziwnie, gdy spojrzymy na graniczącą z obsesją naturę mistycznych poszukiwań wschodniego chrześcijaństwa. W rzeczywistości, kościoły wschodnie nie straciły praktycznie nic ze starożytnego mistycyzmu, który tak bardzo pociąga wielu współczesnych czytelników do świata gnostyków.

Idea samotności, wewnętrznej kontemplacji, a nawet poszukiwania boskości przenikają opowieści i nauki egipskich pustelników, historie, które były przekazywane przez wieki i są powszechnie dostępne w dziele znanym jako Filokalia (zebrane w XVIII wieku).

Wśród hymnów, które były w powszechnym użyciu, znajdował się jeden głoszący, "Chwała Milczeniu, która mówi Jego [Chrystusa] głosem." Kościoły syryjskie - najbardziej wiarygodni pretendenci do spuścizny po Tomaszu - były szczegółowo zaznajomione ze starożytną doktryną "wybrańców i samotników". To prawda, tacy mistyczni asceci byli dość powszechni w średniowieczu i mieli dobrze znaną nazwę" nazywamy ich "mnichami". Kościoły wschodnie głównego nurtu nauczały śmiałych idei o możliwości zbliżenia się do Boga tak blisko, aż do faktycznego stania się boskim.

Atanazy, wielki patriarcha aleksandryjski, tak często przedstawiany jako narzucający wąsko pojmowaną ortodoksję w czasach Konstantyna, głosił, że Bóg stał się człowiekiem, aby ludzie mogli stać się bogami". Miał wielu następców, zwłaszcza w Egipcie i Syrii, gdzie teoza, czyli przebóstwienie, stało się powszechnym celem duchowego życia. Mistrzowie duchowi widzieli przebóstwienie nie jako odległy cel, ale jako ciągły proces, dzięki któremu dusza osiągała swoje zmartwychwstanie, nawet gdy była połączona ze śmiertelnym ciałem.

Tak często w tych pismach znajdujemy idee, które brzmią czysto gnostycko - wewnętrzne zmartwychwstanie, powrót do Edenu - choć są one powiązane do ortodoksyjnej teologii i całkowitej wierności naukom i tradycji kościołów. Te tematy nie są też przedstawiane pod żadnym przykryciem ani wprowadzane podstępnie.

Współczesne zaniedbanie tego potężnego mistycyzmu stanowi kolejny przykład całkowitego zapomnienia, w jakie popadło nieeuropejskie chrześcijaństwo, co prowadzi nawet uczonych od przekonania, że wiara straciła większość ze swojej różnorodności i kreatywności po IV wieku. Równie mocnym argumentem może być to, iż była to epoka, w której duchowość chrześcijańska, będąc daleka od zaniku, wkraczała w najbogatszą i najodważniejszą fazę.

"The Lost History of Christianity", Philip Jenkins

Co ciekawe, idea przebóstwienia jest związana również z trynitarianizmem. "Ojcowie Kościoła walczyli z arianizmem, który odrzucał dogmat o Świętej Trójcy, głosząc iż bez jedności i współistotności wszystkich trzech Osób Boskich przebóstwienie człowieka nie tylko nie byłoby możliwe, ale również pozbawione sensu na poziomie teologicznym". ¹ Tak to bywa, że jedna błędna doktryna wynika z kolejnej...

Przypisy

1. Wprowadzenie. Teologia i mistyka w tradycji Kościoła Wschodniego. W: Włodzimierz N. Łosski: Teologia mistyczna Kościoła Wschodniego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 16.