Księga Zachariasza 3 w świetle interpretacji judaizmu. Szatan jako złe skłonności

Księga Zachariasza 3 to jeden z nielicznych tekstów Starego Testamentu, który wymienia osobę szatana. Nie pełni on roli, jaką nadało Szatanowi chrześcijaństwo – w zaprezentowanej wizji wiedzie on spór z aniołem JHWH nad osobą kapłana Jeszuy. Fakt, że w tej samej księdze mamy do czynienia z symbolami (czterej jeźdźcy – jak w Ks. Objawienia oraz latający zwój z Zachariasza 5), kazał późniejszym interpretatorom spojrzeć na rozdział z osobą szatana w sposób symboliczny.

Zachariasza 3 a tekst znad Morza Martwego Barchi Nafszi

Początek Zachariasza 3 brzmi (tłumaczenie za Biblią Poznańską):

Zachariasza 3:1:
Potem ukazał mi arcykapłana Jozuego: Stał przed aniołem Jahwe, a szatan stał po jego prawicy, by go oskarżyć.
Zachariasza 3:2:
Ale anioł Jahwe rzekł do szatana: „Jahwe nakazuje ci milczenie, szatanie, tak, Jahwe nakazuje ci milczenie; On, który wybrał sobie Jerozolimę.

Jednym z tekstów odkrytych wśród zwojów znad Morza Martwego jest hymn dziękczynny Barchi Nafszi („Błogosław, Moja Duszo”)

[serce z kamienia] wyrzuciłeś z dala od mnie karceniem, a na to miejsce postawiłeś czyste serce. Złą skłonność wyrzuciłeś naganami [z moich najskrytszych części] [i ducha świętości] umieściłeś w moim sercu. Cudzołóstwo oczu zabrałeś ode mnie, a ono patrzyło na wszystkie twoje drogi]. Tę sztywność karku odesłałeś ode mnie i uczyniłeś z niej pokorę. Gniewną złość odebrałeś ode mnie i umieściłeś we mnie ducha cierpliwości. Wyniosłości serca i hardości oczu zapomniałeś mi policzyć. [Ducha podstępu zniweczyłeś], a skruszone serce dałeś mi. (4Q436 1 i 10-ii 4).

Eibert Tigchelaar, jeden z czołowych autorytetów w dziedzinie zwojów znad Morza Martwego, utrzymuje, że istnieje związek na poziomie tekstu (intertekstualny) między Zachariasza 3 a Barchi Nafszi ¹. Zwróćmy uwagę, ze autor późniejszego tekstu, opierając się na Ks. Zachariasza nie używa słowa „szatan” (przeciwnik), ale „złe skłonności”.

Szatan jako „jecer hara” (złe skłonności) w judaizmie II Świątyni

Koncept judaizmu tamtego okresu – „jecer hara” (złe skłonności) można znaleźć również np. w innym tekście judaizmu z okresu II świątyni – Księdze Syracha (Syracha 15:14: „On na początku stworzył człowieka i zostawił go własnej mocy rozstrzygania”) – według autora to sam człowiek może zdecydować, czy będzie czynił dobro czy zło.

Decydującymi fragmentami dla rozwoju takiego patrzenia na zło jako pochodzące z serca człowieka były:

Rodzaju 6:5: Jahwe widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na świecie i że wszelkie ich zamysły kierują się ku złu.

Rodzaju 8:21: Jahwe (…) rzekł do siebie: Nie będę więcej przeklinał ziemi z powodu ludzi, gdyż skłonności ich serca są złe już od samej młodości (tłum. B. Poznańska)

Ryan E. Stokes w pracy „Satan: How God’s Executioner Became the Enemy” zaznacza ², że „zastąpienie szatana poprzez złe skłonności w Barchi Nafszi może odzwierciedlać nacisk w tym tekście na ludzką odpowiedzialność za grzech, a nie na ponadnaturalną odpowiedzialność za niego. W tym przypadku być może autor należy do tych Żydów, którzy nie zgodziliby się z tym, że to siły zewnętrzne działające na ludzi powodują, że czynią oni zło”. Jednak zastrzega, że fragmentaryczność zachowanego tekstu nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy tak było w istocie.

Do bardziej zdecydowanych wniosków dochodzi Miryam Brand, która pisze w swojej pracy:

Ponadludzka, zewnętrzna i demoniczna rola szatana nie pasuje do nacisku kładzionego przez autora, całkowicie skupionemu na wewnętrznej przemianie, dokonującej się w człowieku i nawróceniu jego najskrytszych części. W tym celu szatan przekształca się w całkowicie wewnętrzną złą skłonność, która jest abstrakcyjną personifikacją ludzkiego pragnienia grzechu. Ta zła skłonność, podobnie jak serce z kamienia, zostają całkowicie usunięte i zastąpione pozytywnym odpowiednikiem. ³

Zachariasza 3 i szatan w opinii komentatorów

Do podobnych wniosków (tj. szatan jako uosobienie grzechu w Zachariasza 3) doszli późniejsi w stosunku do tekstu Barchi Nafszi interpretatorzy. John Gill w „Commentary On the Bible” odnotowuje, że w Targumie Jonatana Ben Uzziela autor tak parafrazuje słowa z Zachariasza 3:1

Zachariasza 3:1: (…) szatan stał po jego prawicy, by go oskarżyć.
Targum Jonatana: Grzech stał po jego prawicy, aby mu się przeciwstawić

To tylko jeden z przykładów pokazujących, że chrześcijańska interpretacja szatana jako osoby w przypadku takich tekstów jak Zachariasza 3 nie jest jedyną alternatywą. Szczególnie, że taka wizja może mieć korzenie we wcześniejszym tekście biblijnym jak Psalm 109.

Zachariasza 3:1: (…) a szatan stał po jego prawicy, by go oskarżyć.
Psalm 109:6: Postaw przeciw niemu człowieka złego, niech po jego prawicy stanie oskarżyciel (B. Poznańska)

Tłumaczenie na grekę – Septuaginta oddaje tekst tak:

Psalm 109:6: Postaw przeciwko takiemu kogoś występnego, a po jego prawicy niech stanie oskarżyciel (w tekście greckim to: διάβολος / diabolos)

I znowu kontekst ludzki, zarówno tekst hebrajski Psalmu, jak i grecki używają słów, które odnoszą się do ludzi, a nie duchowych istot. Również „diabolos” (diabeł) jest używany w stosunku do ludzi w Nowym Testamencie:

Tytusa 2:3: Podobnie starsze kobiety niech zachowują się w sposób godny świętych, niech nie oczerniają (dosłownie: nie oszczercze / diabolos), nie nadużywają wina, uczą tego, co dobre.

2 Tymoteusza 3:3: Bez naturalnej miłości, niedotrzymujący słowa, oszczercy (diabolos), niepowściągliwi, okrutni, niemiłujący dobrych.

Kim więc jest „szatan” z wizji Zachariasza 3? Tym zajmiemy się w osobnym tekście, ale wiele wskazuje na to (styl księgi, czas jej powstawania i kontekst), że chodzi albo o symbol Sanballata i jego wspólników (porównaj: Nehemiasza 2:10; Nehemiasza 2:19; Nehemiasza 4:7; Nehemiasza 6:1; Nehemiasza 13:28; do takich wniosków doszedł m.in. żyjący w XII wieku Rabbi David Kimhi), bądź też symbol pokus w stosunku do najwyższego kapłana Izraela.