Czy Księga Powtórzonego Prawa 6:7 nakazuje studiowanie Miszny i Talmudu?

Poniższy tekst jest pierwszym z serii poświęconych tzw. „Torze ustnej”, która jest znakiem rozpoznawczym judaizmu rabinicznego. Autor zauważa dużą dysproporcję między postrzeganiem chrześcijaństwa, które bywa konfrontowane z krytycznymi opiniami (w wielu przypadkach słusznymi, jednak czynione na tej postawie założenia często prowadzą do tzw. „efektu potwierdzenia” w patrzeniu na inne aspekty chrześcijaństwa), a judaizmu rabinicznego, opinia o którym bywa kształtowana w przeważającej większości przez apologetów. Celem niniejszej strony nie jest krytyka tego czy innego wyznania, ale m.in. analiza Biblii, dlatego w ramach tego cyklu przyjrzymy się np., jak samo Pismo Święte było interpretowane przez rabinów na kartach tego, co nosi zbiorczą nazwę „Tora ustna”.

„Tora ustna” doczekała się rzeszy krytyków, którzy najczęściej wywodzą się z takich środowisk jak Żydzi mesjaniczni, karaimi czy w końcu środowiska akademicko-liberalne w łonie samego judaizmu. Zanim przejdziemy do analizy pierwszego przypadku z naszego cyklu, w telegraficznym skrócie przedstawmy stanowiska, które zajmują te grupy, bo siłą rzeczy w naszym cyklu będziemy weryfikować ich zarzuty w stosunku do „Tory ustnej”, aby zobaczyć, na ile ta krytyka jest uzasadniona.

Tora ustna – stanowisko krytyków

Praca dr. Eitana Bara oraz dr. Golana Brosha „Rabbinic Judaism Debunked” już podtytule głosi swój cel: „Obalenie mitu rabinicznego prawa ustnego”. W rozdziale 7 „Prawo ustne i Stary Testament” autorzy piszą:

Całkowity brak uzasadnienia dla Prawa ustnego w Tanach skłonił rabinów do podjęcia radykalnych kroków w celu uzasadnienia jego autorytetu. Status Biblii jako pochodzącej od Boga oznaczał, że Mędrcy musieli umieścić siebie samych oraz Prawo ustne w tekście.

Po czym autorzy wyliczają kilkanaście przypadków, gdzie ich zdaniem rabini w swoich uznawanych za święte tekstach dopuszczali się przeinaczeń tekstu Biblii czy wręcz do jego zmiany, aby uzasadnić istnienie tzw. „Tory ustnej”.

Stanowisko karaimów zostało w solidny sposób przedstawione w pracy „As it is written. A Brief Case for Karaism”, gdzie Shawn Lichaa, Nehemia Gordon oraz Meir Rekhavi wyliczyli swoje główne zarzuty w stosunku do judaizmu rabinicznego, w tym praktyki, o których wspominali Brosh i Bar w swojej pracy. Dla karaimów naczelna zasada, nadrzędna w przypadku interpretacji Tory, została zapisana w Księdze Powtórzonego Prawa 4:2 i brzmi ona:

Nic nie dodacie do tego, co ja wam nakazuję, i nic z tego nie odejmiecie, zachowując nakazy Pana, Boga waszego, które na was nakładam

Ich zdaniem rabini formułując „Torę ustną” sprzeniewierzyli się tej zasadzie.

Ostatnia grupa to środowisko związane z samym judaizmem rabinicznym. Jednym z przykładów jest Project TABS, której założyciele opisują siebie jako „organizacja edukacyjna założona w celu pobudzenia narodu żydowskiego poprzez zintegrowanie badań Tory, Gemary oraz innych tekstów żydowskich z dyscyplinami naukowymi oraz odkryciami badań naukowych”. Sama organizacja nie przyjmuje więc za swój cel polemiki z poszczególnymi tezami judaizmu rabinicznego, ale raczej konfrontuje go z szerszym spojrzeniem opartym na analizie tekstualno-historycznej, co bywa, że owocuje wnioskami, do których doszli zarówno Żydzi mesjańscy, jak i karaimi.

Kończąc to krótkie wprowadzenie, przejdźmy do pierwszego przypadku, który poddamy naszej analizie.

Księga Powtórzonego Prawa 6:7 – Tora vs Tora ustna

Ów przypadek dotyczy Księgi Powtórzonego Prawa 6:7, gdzie zapisano:

I wpajaj je dzieciom twoim, i rozmawiaj o nich, bawiąc w domu twoim, i idąc drogą, i kładąc się, i wstając
(Przekład Cylkowa) (וְשִׁנַּנְתָּם לְבָנֶיךָ וְדִבַּרְתָּ בָּם בְּשִׁבְתְּךָ בְּבֵיתֶךָ וּבְלֶכְתְּךָ בַדֶּרֶךְ וּבְשָׁכְבְּךָ וּבְקוּמֶךָ).

We wspomnianej pracy „Rabbinic Judaism Debunked” czytamy:

Próbując uzasadnić Prawo ustne rabini zmienili sformułowanie „i wpajaj je” (וְשִׁנַּנְתָּם) na „trzy razy” (ושלשתם). Dlaczego trzy? Ponieważ człowiek musi dzielić swoje dni na trzy części: jedną trzecią należy poświęcić na Torę; drugą część na Misznę; ostatnią część na Talmud (b. Talmud, Kidduszin 30a). Jest to kolejny klasyczny przykład tego, na co pozwolili sobie rabini, aby użyć Biblii do swoich własnych celów; nie dość, że zmienili słowo w świętym tekście, dodali jeszcze przykazanie, które nie pojawia się w Torze (zgodnie z którym człowiek musi uczyć się Miszny i Talmudu dwie trzecie czasu).

Przejdźmy zatem do Kidduszin 30a, aby zobaczyć, co też zostało tam zapisane:

Rab. Safra mówi w imieniu rabbiego Jehoszuy ben Hanania: jakie jest znaczenie tego, co jest napisane: „I będziesz uczył ich pilnie (wiszinnantam)” z rdzeniem szin, nun, nun (kolejne społgłoski wyrazu – red.), co wskazuje na powtórzenie. Raczej czytaj to jako wiszillasztam, z rdzeniem szin, lamed, szin, związanym ze słowem trzy, szalosz. Oznacza to, że należy badać, przeglądać i badać ponownie, tym samym dzieląc nasze badanie na trzy części (źródło tekstu: Sefaria)

Po czym następuje wspomniana wyżej wskazówka, aby dzielić nasze dni na trzy części.

Z opisu jest jasne, że słowo w Torze zostało zmienione. Aby zdać sobie sprawę z powagi naruszenia tekstu Tory, warto uświadomić sobie jedną kwestię inherentnie związaną z językiem hebrajskim. Znaczenie słów w tym języku jest oparte na rdzeniu spółgłoskowym, więc mimo że oba słowa „wiszinnantam” oraz „wiszillasztam” brzmią bardzo podobnie (wiedza o języku polskim mogłaby podpowiadać, że mamy do czynienia z wyrazami pokrewnymi), różny rdzeń spółgłoskowy, co expressis verbis przedstawia rabin, zmienia kompletnie sens słowa, co zresztą jest celem dowodzenia.

Porównajmy spółgłoski, które stanowią o znaczeniu wyrazu:

שננ (szin / nun / nun) – wersja Tory vs לש‎ש‎ (szin / lamed / szin) – wersja Tory ustnej

Księga Powtórzonego Prawa 6:7 – czy zmiana spółgłosek ma znaczenie?

Mamy więc do czynienia z dwoma różnymi wyrazami. Wyrażając je po angielsku:  „re-peating” [szinnantam] to „three-peating” [szilashtam] – jak ujął to Charles Isbell (profesor nadzwyczajny; doktorat: Studia hebrajskie i judaistyczne, Uniwersytet Brandeis) na łamach Jewish Bible Quarterly. W swojej pracy Deuteronomy’s definition of Jewish learning, przyznaje, że stanowisko rabinów jest nie do pogodzenia z językiem hebrajskim, bo rdzeń „sz-n-n” łączy się z ostrzeniem, a nie powtarzaniem. Dodaje, że mimo iż różnica między „sz-n-n” a „sz-n-h” została wyjaśniona przez Rasziego 1000 lat temu, dalej takie tłumaczenie pojawia się w rabinicznej egzegezie. Isbell podkreśla, że jego zdaniem właśnie użycie „sz-n-n”, a nie wersji forsowanej przez rabinów, jest kluczowe dla odpowiedniego zrozumienia tekstu.

Rdzeń „sz-n-n” w sensie dosłownym odnosi się do ostrych strzał przeciwnika (Izajasza 5:28, Psalm 45:6), w sensie przenośnym czytamy o słowach ostrych jako miecz (Psalm 64:4), bądź też o ostrym i „zatrutym” języku jak u węża lub żmij (Psalm 140:4). Psalm 120:4-5 wykorzystuje grę słów, gdzie język zdrady zostaje porównany do ostrych strzał wojownika; podobnie w Przysłów 25:18. W Pieśni Mojżesza (Powtórzonego Prawa 32) zostało użytych wiele wyrazów opartych na tym rdzeniu: strzały (Powtórzonego Prawa 32:23; Powtórzonego Prawa 32:42); zęby bestii (Powtórzonego Prawa 32:24), trucizna żmij (Powtórzonego Prawa 32:33); gdy tymczasem PAN mówi: „Kiedy naostrzę mój miecz błyszczący” (Powtórzonego Prawa 32:41).

Żadne z tych słów nie kojarzy się z powtarzaniem. Isbell dodaje

jest prawdopodobne, że rabini kształtowali swoją dyskusję Powtórzonego Prawa 6:7 w odniesieniu do Powtórzonego Prawa 11:19, gdzie występuje wyrażenie „limadtem otam” pełni tę samą funkcję syntaktyczną”, jak „szinnantam”

W Powtórzonego Prawa 11:9 czytamy:

Wpajajcie je waszym synom, opowiadajcie o nich zarówno przebywając w domu, jak i idąc drogą, kładąc się na spoczynek, jak i powstając (Biblia Poznańska)

Kilka przekładów oddaje część wersetu, używając słowa „powtarzać”, ale Isbell podkreśla, że kontekst na to nie wskazuje:

Z pewność samo słowo „leamed” oznacza również coś więcej niż zwykłe powtórzenie. Werset 20 (Powtórzonego Prawa 6:20) zapowiada, że dzieci będą zadawać pytania po wysłuchaniu „dekretów” (edot), „ustaw” (hukim) i „przepisów” (miszpatim), które ich ojcowie wypowiadali. Jest znamiennie, że nie odpowiadając na te pytania, nie wystarczy zwykłe ponowne powtórzenie zasad. Muszą one zostać wyjaśnione poprzez odwołanie się do świętej i fundamentalnej narracji wyjścia z Egiptu (Powtórzonego Prawa 6:21-25).

Inni komentatorzy zwracają uwagę, że słowa z Powtórzonego Prawa 6:7 to nic innego, jak przykazanie dane Abrahamowi:

Jego bowiem wybrałem sobie, aby synom swym i całemu swojemu przyszłemu rodowi polecił strzec drogi Jahwe przez pełnienie sprawiedliwości i prawa, tak żeby Jahwe udzielił Abrahamowi tego wszystkiego, co mu przyobiecał.

co również nie niesie za sobą znaczenia rytualnego powtarzania, bądź studiowania Talmudu.

Widzimy więc, że słowo, które oryginalnie zostało użyte w Torze budzi zupełnie inne skojarzenia, niż wersja, którą umieszczają w Torze ustnej rabini.

Księga Powtórzonego Prawa 6:7 – świadectwo manuskryptów

Zarówno Kodeks Leningradzki:

jak i tekst masorecki:

mają tę samą wersję – różną od rabinicznej. Podobnie Septuaginta (προβιβάζω – probibazo – wpajać – tak oddaje polskie tłumaczenie).

Tę samą wersję, co tekst masorecki, mają zwoje znad Morza Martwego – a konkretnie Zwój 4Q43 Powtórzonego Prawa.

Wulgata używa frazy „et narrabis ea filiis”, gdzie czasownik pochodzi od słowa „nārrō” – „mówić, zdawać relację”.

Na koniec kontekst kulturowy Starożytnego Bliskiego Wschodu. Dr. Deena Grant zwraca uwagę, że Traktat Asarhaddona z Ba’alem z Tyru przypomina również m.in. słowa z Powtórzonego Prawa:

„Jeśli… nie przysięgniesz z całego serca, nie przekazuj tego swoim synom, którzy będą żyć po tym traktacie” (wiersze 385-387; akcent położony na przekazywanie, a nie na powtarzanie bądź rytualne studiowanie).

Dokument powstał ok. 675 p.n.e, gdy tymczasem najwcześniejsze części Talmudu zostały spisane ponad 800 lat później.

Księga Powtórzonego Prawa 6:7 – wniosek

Jak więc widzimy, talmudyczny nakaz „raczej czytaj to jako wiszillasztam” stanowi odejście od tekstu oryginału celem wczytania (eisegeza) do tekstu oryginału późniejszej względem Tory teologii tzw. Tory ustnej, czyli tradycji czysto rabinicznej.