Ewangelia Jana gnostycka? Co sądzili pierwsi chrześcijanie

Czy Ewangelia Jana uległa wpływom gnostyckim, wszechobecnym w świecie, w którym rozwijało się chrześcijaństwo? Część uczonych twierdzi, że było wprost przeciwnie. Za pomocą subtelnej polemiki terminom gnostyckim Ewangelista Jan nadawał znaczenie mesjańskie – innymi słowy, za pomocą gnostyckich środków wyrazu prezentował idee, które tak naprawdę były bliskie sercu synoptyków. To zresztą nie jest nowa opinia. Tak utrzymywał np. Ireneusz, żyjący w II wieku n.e. Oto krótkie tło historyczne z pracy Kegana A. Chandlera:

Opinia, że Czwarta Ewangelia została stworzona w celu obalenia idei gnostyckich, jest starożytna. Ireneusz z Lyonu (130-202 n.e.) napisał, że Jan był zaangażowany w osobisty konflikt z gnostykiem Ceryntem (ok. 100 n.e.) i że Ewangelia Jana w specyficzny sposób  stanowiła „antidotum na tę herezję”. J.D. Michelis twierdził niegdyś, że

„nawet jeśli Ireneusz nie twierdził, że Św. Jan napisał swoją Ewangelię przeciw gnostykom, a przede wszystkim przeciw Ceryntowi, sama treść Ewangelii prowadzi do tego wniosku. Mowy Chrystusa, które zanotował Jan, zostały wybrane z zupełnie innego punktu widzenia niż czynili to trzej pierwsi ewangeliści (…) już dobierając wyrażenia, takie jak „światło”, „życie” itp. miał na uwadze filozofów gnostycyzmu, którzy używali lub raczej nadużywali takich terminów (…) Gdyby Jan nie miał przeciwnika, z którym się mierzył, a który używał tych słów w szczególny sposób (…) nie uważałby za koniecznie, aby to czynić”.

Co ciekawe, dowiadujemy się, ze pod koniec II wieku imię Cerynt było łączone z Ewangelią na dwa radykalnie różne sposoby: niektórzy chrześcijanie, tacy jak Ireneusz, rzeczywiście uważali, że Ewangelia była napisana przeciw Ceryntowi, podczas gdy niektórzy chrześcijanie, jak ultrakonserwatywni alogianie, utrzymywali, że tak naprawdę napisał ją Cerynt. Co może tłumaczyć tak radykalnie różne opinie? Podobnie współcześni uczeni nadal pytają, czy Ewangelia Jana jest nie tylko odpowiedzią na gnostycką herezją, ale także wytworem samego gnostycyzmu.

Czy zarówno Ireneusz, jak i alogianie mogą mieć rację? Czy Ew. Jana może być jednocześnie gnostycka i antygnostycka? Wydaje się, że trudność we właściwym rozpoznaniu unikalnej metody Ewangelii i jej tendencji do zbliżenia się do gnostyckich sposobów myślenia spowodowała tak rozbieżne wnioski. Pierwotna trudność, jaką wcześni chrześcijanie mieli z Ew. Jana, była prawdopodobnie spowodowana nie tylko subtelnym i specyficznym podejściem Ewangelii, ale także faktem, że protoortodoksja doświadczyła już pod koniec II wieku tak dramatycznej zmiany filozoficznej i teologicznej, że jej doktryny stały się trudne do odróżnienia od światopoglądu gnostyckiego, przeciwko któremu występowała Czwarta Ewangelia. Współcześni uczeni mogą napotkać te same trudności z tych samych powodów.

Kegan A. Chandler, „Hermes and John, The Fourth Gospel in the Early Gnostic World„

Do tematu Ewangelia Jana vs gnostycyzm wrócimy.