„Dziś będziesz ze Mną w raju”. Czy złoczyńca rzeczywiście znalazł się w raju dziś?

W innym fragmencie Ewangelii – Mateusza 22:40 czytamy dosłownie, że „Na tych dwóch przykazaniach zawieszone jest całe Prawo i Prorocy”. Parafrazując, na jednym przecinku oparta jest wiara, że dusza (nieśmiertelna) w tajemniczy sposób migruje z ciała człowieka i znajduje się w Raju. Czym jest ten Raj? Późniejsza tradycja była niezwykle pomysłowa, może nie tak jak ta islamska (brak wzmianek o 70 hurysach), a znajdowali się też tacy, którzy twierdzili, że w tymże Raju byli.

Faustyna Kowalska, uznana przez Kościół za świętą, oznajmiła, że „była w niebie i i oglądała te niepojęte piękności i szczęście, jakie nas czeka po śmierci”. Co prawda, jak pisał apostoł Paweł, „ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani weszło w serce człowieka, co Bóg przygotował tym, którzy Go miłują”, Faustyna jednak usłyszała, a nawet widziała dusze kontemplujące Trójcę („kontemplują życie wewnętrzne Boga – Ojca, Syna i Ducha Świętego, którego nigdy ani pojmą, ani zgłębią”).

To tyle z wypisków z „Dzienniczka”. Jeśli kogoś drażni krotochwilny sposób przytoczenia widzeń Faustyny, warto przypomnieć, że dużo mniej wyrozumiali niż autor tego opracowania okazali się oficjele Kościoła Rzymskokatolickiego, którzy powagą swego autorytetu skazali „Dzienniczek” na 20-letnią banicję (aby być precyzyjnym, uczyniło to w 1958 r. samo Święte Oficjum, czyli nieświętej pamięci Inkwizycja Rzymska). Później jednak decyzję zmieniono, jednak aż sześć długich lat od rozpoczęcia procesu kanonizacji Faustyny „Dzienniczek” oczekiwał, aby znów można go było drukować.

„Dziś będziesz ze Mną w raju”: przekłady zgodne z duchem tradycji – z chlubnymi wyjątkami

Czy jednak Faustyna widziałaby na własne oczy Trójcę Świętą w Niebie, gdyby nie nieszczęsny przecinek? A właściwie nie sam przecinek (którego dla ścisłości oczywiście nie ma w tekście greckim, ponieważ skrybowie takowych zwykli nie stawiać), ale jego umiejscowienie w zdaniu. A to już sprawka redaktorów i tłumaczy kolejnych przekładów. Spójrzmy zatem, jak polskie przekłady sytuują przecinek (a bywa, że dwukropek), który poprzedza słowa Jezusa) w zdaniu, tym samym sprawiając, że sytuują duszę w Niebie tuż po śmierci.

Krótka kwerenda 30 polskich przekładów zaświadcza jedno: przytłaczająca większość przyznaje, że łotr miał się znaleźć w raju dziś, a zaledwie trzy przekłady wskazują, że Pan Jezus raczej powiedział: „Zaprawdę mówię ci dziś”, natomiast obietnicę raju sytuuje na bliżej nieokreśloną przyszłość.

Należy do nich Biblia Brzeska (wyd. 1563; przekład protestancki):

Tedy mu powiedział Jezus: Zaprawdę powiadam tobie: Dziś ze mną będziesz w raju.

Nowy Testament Rakowski (przekład Braci Polskich):

I rzekł mu Jezus: Amen mówię tobie dziś, ze mną będziesz w Raju.

A także Przekład Nowego Świata (przekład Świadków Jehowy):

Zaprawdę mówię ci dzisiaj: Będziesz ze mną w Raju

Inne przekłady podają zazwyczaj tak:

On zapewnił go: — Zaprawdę mówię ci: dziś ze mną będziesz w raju (Biblia Lubelska, przekład katolicki)

Inne wręcz wzmacniają wymowę wersetu:

I rzekł mu: Zaprawdę powiadam ci, jeszcze dziś będziesz ze Mną w raju (Biblia Poznańska, przekład katolicki)

Na marginesie warto wspomnieć, że istnieje szereg przekładów na inne języki, gdzie tłumacze zdecydowali się na inne niż większość oddanie tekstu (nie jest więc to cecha charakterystyczna przekładu Świadków Jehowy, jak się powszechnie uważa). Np. Das Neue Testament, przełożony przez niemieckiego teologa luterańskiego Wilhelma Michaelisa (Kröner Verlag, 1934), oddaje frazę jako:

„Zaprawdę zapewniam Cię nawet dziś: będziesz tego dnia ze mną w Raju”.

Tłumacz dodaje, że „prawdopodobnie 'dziś’ należy do pierwszej części zdania”.

Grzegorz Kaszyński w swojej pracy doliczył się, że „co najmniej 66 tłumaczy Biblii nie podziela idei umieszczenia przecinka przed słowem 'dzisiaj’”.

„Dziś będziesz ze Mną w raju”: przecinek, którego nie było

Jak już wspomnieliśmy, wiele zależy od samego tłumacza tekstu, gdzie umiejscowi początek cytatu słów Pana Jezusa, bo w manuskryptach znaków interpunkcyjnych zazwyczaj nie było. The Encyclopaedia Americana (wyd. 1956 r.) przypomina, że „we wczesnych manuskryptach i inskrypcjach greckich nie ma ani śladu jakiejkolwiek interpunkcji”. Z kolei prof. Oscar Paret zauważa, że rękopisy NT to duże litery bez jakichkolwiek znaków interpunkcyjnych, a taki zapis utrzymywał się w piśmiennictwie greckim do IX wieku.

„Dziś będziesz ze Mną w raju”: co mówi kontekst

Taki sposób oddania tekstu, faworyzujący natychmiastowy transfer do Raju, w wielu Bibliach nie dziwi, ponieważ tradycja wiary w neoplatońską duszę nieśmiertelną przeniknęła do chrześcijaństwa dość szybko, my jednak zastanowimy się, czy przecinek (bądź dwukropek) w tym, a nie innym miejscu, nie powoduje, że wewnętrzna harmonia tekstu NT czy spójność obietnic danych przez Pana Jezusa nie ulega zaburzeniu. Na potrzeby tego artykułu będziemy cytowali z Biblii Tysiąclecia wyd. V (jeśli posłużymy się innym przekładem, podajemy jego nazwę w nawiasie), bo to ona używana jest w czasie liturgii rzymskokatolickich, a także czytana przez większość katolików, wierzących w migrację duszy do Nieba zaraz po śmierci.

Ewangelia Jana 20:17 odnotowuje takie słowa Pana Jezusa:

Rzekł do niej Jezus: Nie zatrzymuj Mnie, jeszcze bowiem nie wstąpiłem do Ojca

Widzimy więc, że według samego Pana Jezusa trzeciego dnia od jego śmierci nie był jeszcze u Ojca (czytaj: w Raju). Jednak jeśli posłuszni tradycji tłumacze uznają, że łotr był z Panem Jezusem w Raju już w dniu śmierci, wtedy mamy trudną do rozwiązania sprzeczność. Szczególnie, że nic nie wskazuje, aby apostołowie wierzyli inaczej. Posłuchajmy mowy Piotra:

(27) że nie zostawisz duszy mojej w Otchłani ani nie dasz Świętemu Twemu ulec rozkładowi. (Dzieje 2:27)
(31) widział przyszłość i przepowiedział zmartwychwstanie Mesjasza, że ani nie pozostanie w Otchłani, ani ciało Jego nie ulegnie rozkładowi. (Dzieje 2:31)
(32) Tego właśnie Jezusa wskrzesił Bóg, a my wszyscy jesteśmy tego świadkami (Dzieje 2:32)

Piotr widzi nadzieję na życie wieczne nie w wędrówce duszy do Nieba, ale w zmartwychwstaniu. Pan Jezus żył nie dlatego, że w momencie śmierci oddzielona od ciała dusza wróciła do Ojca, ale w momencie zmartwychwstania żył ponownie i był widziany przez licznych świadków.

Obietnica Raju odnosi się do przyszłości, a nie do teraźniejszości. W innym miejscu Pan Jezus składa obietnicę jako „Pierwszy i Ostatni, który był martwy, a ożył” (Objawienia 2:8):

Zwycięzcy dam spożyć owoc z drzewa życia, które jest w raju Boga (Objawienia 2:7)

Pan Jezus przyznaje, że był martwy (a nie był w Raju). Tak samo prorokował o swoim zmartwychwstaniu – „Syn człowieczy będzie w sercu ziemi
trzy dni i trzy noce (a nie w Raju – dop. autora)” (Mateusza 12:40, por. Mateusza 16:21)

Natomiast Raj jest jak najbardziej osiągalny. Kiedy? Podobnie jak Pan Jezus „ożyjemy” w dniu zmartwychwstania, ale nie wcześniej. W świetle powyższych wersetów widzimy, że słowa Pana Jezusa z Ew. Łukasza należy odczytać jako obietnicę życia w przyszłym Królestwie:

Zaprawdę powiadam ci dziś: będziesz ze Mną w raju (czyli w odnowionym Królestwie Bożym na ziemi – więcej o tym TUTAJ).

Teraz skrótowo wspomnijmy tylko dwa doniosłe proroctwa, które wskazują właśnie na życie na odnowionej ziemi, a nie w bliżej nieokreślonym niebie:

Zaiste, zlituje się Pan nad Syjonem, zlituje się nad całym jego zniszczeniem. W Eden przemieni jego pustynię, a jego stepy w ogród Pana. Zapanują w nim radość i wesele, pienia dziękczynne przy dźwięku muzyki (Izajasza 51:3)

I będą mówić: Ten spustoszony kraj stał się jak ogród Eden, a miasta, które były opustoszałe, zniszczone i zburzone, zostały umocnione i zaludnione (Ezechiela 36:35)

Tłumacze Septuaginty właśnie Eden tłumaczyli jako „paradeisos”, czyli „raj”. To słowo, które prawdopodobnie trafiło do greki z języka perskiego (pardesa). Jego znaczenie odnosiło się do ziemskiego ogrodu z roślinnością, którą znamy z tego typu miejsc, a nie do duchowego miejsca bytowania dusz.

Warto podkreślić, że złoczyńca nie rozmawiał z Panem Jezusem po grecku. Gdyby używali hebrajskiego, zastosowane wtedy zapewne słowo „Eden” w żaden sposób nie mogło kojarzyć się z miejscem w Niebie. Celem Mesjasza jest przywrócenie „raju utraconego” za sprawą grzechu pierwszych ludzi, tak więc Chrystus nie mówił złoczyńcy o pójściu do Nieba, tylko składał mu konkretną obietnicę życia na ziemi (jak to uczynił choćby w Mateusza 5:5 w słowach o posiadaniu ziemi, a nie nieba).

Kontekst bliski również sugeruje proponowane przez nas wyjaśnienie. Złoczyńca nie chce znaleźć się dzisiaj w Raju, ale mieć miejsce w Królestwie przy powtórnym przyjściu Chrystusa. Zaledwie jeden werset wcześniej czytamy:

I dodał: Jezu, wspomnij na mnie, gdy przyjdziesz do swego królestwa (Łukasza 23:42)

Odpowiedź Chrystusa to potwierdzenie tej samej nadziei, którą również miał Paweł, piszący:

Zaklinam cię na Boga i Chrystusa Jezusa, który będzie sądził żywych i umarłych, oraz na Jego pojawienie się i na Jego królestwo (2 Tymoteusza 1:1)
Na ostatek odłożono dla mnie wieniec sprawiedliwości, który mi w owym dniu odda Pan, sprawiedliwy Sędzia, a nie tylko mnie, ale i wszystkim, którzy umiłowali pojawienie się Jego (2 Tymoteusza 1:8)

Jakże inaczej Pan Jezus mógłby mówić do swoich uczniów w tej samej Ewangelii Łukasza:

A będziesz szczęśliwy, ponieważ nie mają czym tobie się odwdzięczyć; odpłatę bowiem otrzymasz przy zmartwychwstaniu sprawiedliwych. (Łukasza 14:14)

Lecz ci, którzy uznani zostaną za godnych udziału w świecie przyszłym i w powstaniu z martwych, ani się żenić nie będą, ani za mąż wychodzić. (Łukasza 20:35)

Tak właśnie uczył Pan Jezus: dopiero kiedy przyjdzie w chwale Swojego Ojca, odda każdemu według jego uczynków (Mateusza 16:27), czyniący dobro wyjdą na zmartwychwstanie do życia (Jana 5:29), to oni zostaną wskrzeszeni do życia wiecznego (Jana 6:39-40; Jana 6:44; Jana 6:54). Przeczytajmy dokładnie Mateusza 25:31-46 – nic nie wskazuje, aby łotr miał wyprzedzić innych wierzących w Chrystusa.

Czy nauka Pana Jezusa uległa zmianie, kiedy obiecywał nagrodę przy zmartwychwstaniu sprawiedliwych w rozdziale 13 Ewangelii Łukasza, by w rozdziale 23 obiecywać nagrodę natychmiastową? Księga Przysłów 14:5 opisuje, kim jest „wierny świadek”:

Wierny świadek nie kłamie, fałszywy – szerzy kłamstwa

Czy tłumaczenia sytuujące przecinek (dwukropek) w miejscu, które sprawia, że Pan Jezus zaprzecza sam sobie, przeszłyby test na wierność?

„Dziś będziesz ze Mną w raju”: hebraizm, który zniekształcili tłumacze

Co jednak z wyrażeniem „powiadam ci dziś” – czy nie brzmi ono sztucznie w naszych uszach, nienawykłych do podobnych emfatycznych deklaracji? Uważna lektura Pisma Świętego dostarczy nam dowodów, że taka fraza w ustach postaci z Pisma Świętego to żadne novum:

Dlatego oświadczam wam dzisiaj: Nie jestem winien niczyjej krwi (Dzieje 20:26)

– mówił Paweł, i jak słusznie tym razem odnotowali tłumacze Biblii Tysiąclecia jego brak winy nie dotyczył dnia dzisiejszego, ale stanowił typowe dla mówców języka hebrajskiego wyrażenie. Podobne słowa wypowiada Pan Jezus do Piotra:

Mówię ci, Piotrze, dzisiaj, zanim zaczną piać koguty, trzy razy się zaprzesz, że mnie nie znasz (Łukasza 22:34 / Biblia Paulistów)

Jak widzimy, Biblia w przekładzie katolickim, oddaje słowa jako „mówię ci (…) dzisiaj”, mimo że w Łukasza 23:43 tłumacze tej samej Biblii umieścili „dzisiaj” nie w połączeniu z „mówię”.

Greckie słowo σήμερον / semeron (dziś) modyfikuje występujący przed nim czasownik w takich fragmentach:

W mieście Dawidowym narodził się wam dziś Zbawiciel, który jest Mesjaszem i Panem (Łukasza 2:11 / Biblia Warszawsko-Praska)

A Paweł: Dałby Bóg, aby prędzej lub później nie tylko ty, ale też wszyscy, którzy mnie dzisiaj słuchają, stali się takimi, jakim ja jestem, z wyjątkiem tych więzów (Dzieje 26:29) – tu Biblia Tysiąclecia V (a także inne przekłady) zmienia kolejność słowa dzisiaj, aby zdanie brzmiało bardziej naturalnie – w grece jednak czytamy dosłownie: „”słuchającym mnie dzisiaj stać się takimi jak i ja” (tłumacze słusznie zauważają, że Paweł nie żądał od słuchaczy, aby stali się takimi jak on w dniu dzisiejszym)

„Dziś będziesz ze Mną w raju”: kluczowe znaczenie Septuaginty

Jeśli spojrzymy do Septuaginty, znajdziemy również to samo wyrażenie użyte jako rodzaj wzmocnienia wypowiadanych słów, w podobny sposób, w jaki czynili to Chrystus czy Paweł.

Niech te słowa, które nakazuję ci dzisiaj, będą wyryte w sercu twoim (Powtórzonego Prawa 6:6 / Biblia Lubelska)

Pilnie przestrzegajcie wykonywania każdego polecenia, które ja wydaję dzisiaj, abyście żyli, rozmnażali się i weszli w posiadanie ziemi, którą Pan poprzysiągł [dać] waszym przodkom (Powtórzonego Prawa 8:1)

strzegł poleceń Pana i Jego praw, które ja ci podaję dzisiaj dla twego dobra (Powtórzonego Prawa 10:13)

Przestrzegajcie tedy wszystkich przykazań, które wam przykazuję dzisiaj, – abyście się wzmocnili, i poszli, i zdobyli ziemię, do której idziecie, aby ją posiąść (Powtórzonego Prawa 11:8 / Przekład Cylkowa)

I stanie się, gdy słuchać będziecie przykazań moich, które przykazuję wam dzisiaj, abyście miłowali Wiekuistego, Boga waszego, i służyli mu całem sercem waszem, i całą duszą waszą (Powtórzonego Prawa 11:13 / Przekład Cylkowa)

A przekleństwo, – jeżeli nie usłuchacie przykazań Wiekuistego, Boga waszego, i zstąpicie z drogi, którą wam wskazuję dzisiaj, idąc za bogami innymi, których nie znacie (Powtórzonego Prawa 11:28 / Przekład Cylkowa)

Anthony Buzzard w publikacji „What happens when we die” podsumowuje:

Grecki przysłówek, oddany tutaj jako „dzisiaj”, pojawia się w LXX i Nowym Testamencie 221 razy. W 170 z tych wystąpień przysłówek występuje po czasowniku, który modyfikuje, i często nadaje towarzyszącym stwierdzeniom większej powagi”

Obok zacytowanych przez nas Buzzard jako przykład podaje jeszcze m.in. Powtórzonego Prawa 8:11, Powtórzonego Prawa 19:9 czy Powtórzonego Prawa 27:4. Zakończmy bardzo podobnym sformułowaniem do Łukasza 23:43, które znajdziemy w Powtórzonego Prawa 30:18:

oświadczam wam dzisiaj, że na pewno zginiecie, niedługo zabawicie na ziemi, którą idziecie posiąść, po przejściu Jordanu.

W swojej pracy „Gospel Light: Comments on the Teachings of Jesus from Aramaic and Unchanged Eastern Customs” G. M. Lamsa, badacz zajmujący się m.in. użyciem języka aramejskiego w Biblii, napisał:

Zgodnie z aramejskim sposobem wypowiadania się, akcent w tym tekście pada na słowo „dziś” i powinno się go czytać:  ‘Zaprawdę mówię ci dziś: Będziesz ze mną w Raju’. (…). Cechą charakterystyczną stosowanego na Wschodzie sposobu wypowiadania się jest zaznaczanie, że obietnicę uczyniono w określonym dniu i że na pewno będzie ona spełniona

„Dziś będziesz ze Mną w raju”: świadectwo manuskryptów

Istotne jest również świadectwo manuskryptów. Grzegorz Kaszyński w swojej pracy poświęconej temu problemowi zauważa, że „w Curetonian Syriac, syryjskim manuskrypcie z V wieku n.e. znalezionym w Starym Kairze, tekst Łukasza 23:43 brzmi: „Amen mówię ci dziś, że ze mną będziesz w Ogrodzie Eden” (Francis C. Burkitt, Evangelion da-Mepharreshe. The Curetonian Version of the Four Gospels, with the readings of the Sinai Palimpsest and the early Syriac
Patristic evidence, t. 1, University Press, Cambridge 1904, s. 411). Ten sam autor w swoim opracowaniu zwraca uwagę na słynny Kodeks Watykański 1209, który jest datowany na IV wiek, a w którym w kluczowym dla zrozumieniu fragmencie po słowie „dzisiaj” pojawia się hypostygme (kropka).

View post on imgur.com

Autor informuje o korespondencji z Watykanem, którego przedstawiciel w odpowiedzi na zapytanie informuje, że kropka może pochodzić z czwartego stulecia. To stanowi mocny dowód na to, że skryba chciał dobitnie zaznaczyć, że słowo dzisiaj należy łączyć ze stwierdzeniem Pana Jezusa „zaprawdę mówię ci”, a nie resztą wypowiedzi.

„Dziś będziesz ze Mną w raju”: podsumowanie

Jak więc widzimy, istnieje wiele mocnych dowodów, których dostarcza zarówno kontekst bliższy jak i dalszy, język, którym posługiwano się w Izraelu, teologia ówczesnych Hebrajczyków, a także przesłanki oparte na manuskryptach, że wypowiedź Pana Jezusa brzmiała tak naprawdę: „Będziesz ze mną w raju”. Nauka o pójściu duszy do nieba jest oparta na wielowiekowej tradycji, obecnie wzmacnianej przez popkulturę, dlatego nie łudzimy się, że powyższy tekst zmieni nastawienie wielu osób. Warto jednak zastanowić się, czy swoją nadzieję na pójście do nieba zaraz po śmierci warto budować na wątpliwym na wielu poziomach wstawieniu przecinka (dwukropka) w uświęcone przez tradycję miejsce.